КӨҢІЛ КҮНДЕЛІГІ

БІЗДІҢ ҮЙ ЖӘНЕ АУЫЛДЫ АҢСАУ

 

Анам Бибайша – алты құрсақ көтерген кісі. Әкем мен анамның тұңғыштары Пернекүл есімді қыз бала екен. Дүниеге келген соң бас-аяғы үш-төрт күнде шетінеп кетіпті. Пернекүл әпкеміздің шетінеуі жөнінде анам қызық, бір түрлі оғаштау әңгіме айтады:

– Толғағым қатты болып, босануым ауыр болды. Содан да болар сол қызды бала екен деп қарамаппын. Шамасы шамам келмесе керек. О гүнде үйде туамыз ғой. Раддом деген қайда о гүнде. Бүгінде ойлаймын, Құдай біледі, со қыз аштан өлді ау деп… Толғақтан сандалып қалған мен байғұс соны қолыма алып қарап, емізбедім де-ау деймін осы гүнде – Анам ойланып отырады. Ойымен сонау-у алыс күндерге ұзап, қасындағы менен сол сәт алыстап.

Екінші перзенттері Пернебек атты ұл бала болады. Демек анамның алғашқы екі сәбиі де дүние есігін перделі ашқан екен. Содан да қазақ олардың есіміне «Перде» атауын қосып атайды. Кейде «Перне» деп те жатады. Анамның толғағының ауыр болуы да бәлкім содан. Пернебек те сәби шағында шетінеген.

– Үй айналып, ойнап қалған бала еді. Шамасы екі жасқа іліккен-ау, білмеймін, әйтеуір аяқ астынан о да шетінеп қалды, – деп еске алады анам. – Әкең көрмегені жоқ байғұс қой. Енді қайтеміз, – деп жылап жүр. Көңіл айтуға келген көпшілік те үнсіз. Жүздерін төмен салысып, салдары суға кетіп отырысып қалған. Құданың құдіреті дә, сол кезде мен әкеңе:

– Әй, қой! Құдайдың бергені жалғыз Пернебек болса не болар дейсің. Құдай берсе тағы туып алмаймыз ба, – деппін. Менде үзіп-жұлып бара жатқан пысықтық та жоқ қой. Әйтеуір Алланың аузыма салғаны шығар. Содан кейін өздеріңді берді ғой Құдай. Сонда ғана ағайындардың үлкені Мөлепбай (Төлепбай дегені) қайнаға басын көтеріп алып, інісіне қарап, зекіген болып:

– Өй, ит! Не болды сонша салбырап?! Келін дұрыс айтады. Құдай қаласа, туып аласыңдар әлі. Бастарың жас, – деді. Еңсесі едәуір тіктеліп қалды. – Бә-с-е –                                        деді қайтадан дауысын созып, – Келіндікі жүдә дұрыс болды ғой,- деді. Сөйтіп көтеріліп қалды інісімен бірге езіліп, не істерін білмей отырған қайнағам байғұс,- деп еске алып отырады анам Бибайша қазақтың бала сүю, ұрпақ жалғастыру жөніндегі ұлттық, мұсылмандық ұстанымын өмір сүрудің өзегіне айналдырған тірлік туралы танымымен сабақтастыра ұқтырып.

– Сүйтіп жылап жүргенімізде берді ғой Құдай мына Берсінбекті. Қазынасы кең Құдай өзі жеткізді. Тәңірден тілеп алған баламыз ғой, аман жүрсін, Алла ұзақ ғұмыр берсін деп, атын Берсінбек қойдық. Оның үстіне құмда қақпан құрып, аң аулап жүретін ауылдас, қарт қақпаншы шал болатын, дым болмағанда сол кісідей көп жасасын дедік. Құдайдан тілеп алғасын ба білмеймін, әйтеуір өзі жүдә мазасыз бала болды. Күндіз-түні қолымыздан түспейді, жылағанын да қоймайды. Бір күні әбден қажыған әкең байғұс шыңғырып жылап жатқан баласын қатты ашумен келіп, қолымнан жұлып алып:

– Мынау бала болмайды. Болмайды бұл! Онан да далаға апарып тастайын мен мұны. Ит-құс жесін! – деп айқайлап, сыртқа алып шығып кетті. Мен үндемедім. Тағат қылдым. Әшейін ашумен айтады да. Өз шаранасын өзі қайдан далаға атсын. Дегендей-ақ әкең ұзамай ішке қайта кірді. Қарасам, о, байғұс-ай, қиыншылықты көп көрген, перзентті кеш көрген, кеуілі жарым жазған ғой, қолындағы шарылдаған шаранасымен бірге еңкілдеп жылап тұр. Негізі әкеңнен менің дінім қаттылау еді, әйтсе де шыдамадым. Әкеңнің мына халін көріп, оны аяп мен де қосылып жыладым. Сүйтіп Тәңірден тілеп алған баламызбен үшеуіміз де жылап жатырмыз. Ой, тоба-ай…

Әкең жарықтық үлкен ұлына іренжігенде қатты кейіп:

– Әй, сірә да адам болмассың, болсаң да барып-барып боларсың, – дейтін еді. Өзі де жүдә ерке болды ғой. Нақ бір Тәңірден тілеп алғанымызды біліп туғандай-ақ. Сонда да әкең: «Мен кішкене кезімде жемек түгілі дәмін де татып көрмеп едім. Балам көрсін, балам жесін», – деп қантты қабымен әкеп қойды ғой. О кезде басқа тәтті-пәтті деген атымен жоқ қой. Тек қант. Оны да жұрт әлі жаппай жей қоймаған. Аз. Көп үй шәй ішкенде әр кісіге, бала басына дегендей бір-бір түйірден ғана бөліп беретін кез. Әйтсе де әкең сол аз қантты қабымен әкеп, аузын ашып қойды ғой Құдайдан сұрап алған баласына. Берсінбек өзі алып, өзі жеп жүреді. Нан тістегенді білмеді көпке дейін. Содан да болар денесін тәтті буып, қатып қалғандай көрінеді маған. Денесі шағын ғой, – деп отыратын. – Тым ерке өзі. Сол еркелігін әкесі өлгеннен кейін де қоймады бұл. Бірде мектебінде тәртіп бұза бергесін қатты ашуланып:

– Ос-сорлы қу жетім! Бұзықтық сенің неңді алған, – деп бастап, күйініп, қатты сөгіп – Құдай сорлы қылған сорлы, «Сорлы, сорлы» – дей беріппін. Өзі қу жетіспеушіліктен шаршап жүрген басым жыңғыл шыбықпен шықпыртып сабап, тілдей беріппін. Сонда қолымдағы шыбығымды ұстап алып:

– Апа, мен сорлы емеспін. Артымнан ілескен үш інім бар. Мен неге сорлы болам. Енді бүйтіп айтушы болмаңыз! – демесі бар ма. Қатты айтты. Әлі буыны қатпаған баламнан мұндай жауап, ұтымды уәж күтпегендіктен аузым ашылып, қатты тосылып қалдым. Айтқаны жөн. Мойындадым. Алла аузына салып отырған шығар деп:

– Мақұл енді айтпайын. Бірақ сен де тәртіп бұзып, бұзық бала атанғаныңды қой. Оданда өзің айтқан, артыңнан ілескен үш ініңе аға бол, – дедім. Содан кейін өзін ұрып-соққанды да, тілдегенді де қойдым, – деп анам Бибайша ұлының тауып айтқан сөзін разылықпен еске алып, аналық мейірмен жымиып күліп қоятын. Артынан ойланып отырып:

– Бір жағы балалықпен Арыстың ышпана балаларына қосылып, құрып кете ме деп қорқамын ғой. Беті аулақ, қарғадай бала істі болып ұсталып, сотталып жатса қайтемін. Араша болатын кімім бар менің. Жесір қатын, жетім бала өңкей. Содан бар тапқаным байбалам салып бақырып, қолыма  солқылдақ жыңғыл шыбық алып, шықпыртып сабаймын. Қорыққаннан сабаймын ғой. Қайбір жетіскен тірлік дейсің, – деп шешем байғұс бір күрсініп алып әңгімесін онан әрі жалғайтын:

– Әкең байғұс та өлерін білгендей, балдарды ұрмақ түгілі біреуіне бір түсін суытып, қабағын түйіп көрген жан емес. Бірақ мен ұрсам неге ұрасың деп тағы да айтпайды. Қайта керісінше мені қатты қолдап: – Ұр! Ұр! Ер бала арамза болад. Аяма! Ер бала жауынгер ғой, таяқпен тәртіпке түсіп өспесе бомайд, – деп отыратын. – О несі екен дейім. Әлі толық түсінбейм. Әсіресе «Ер бала арамза болад» дегені несі екен дейім. Шамасы таяқ пен тәртіпке піспеген бала босбелбеу болып, жақын мен алысты ажырата алмас парықсыз болып өседі дегені ме екен деп ойлап қоям кейде. Ер жігіттің ұрулы елінің ортасында өсіп, қазақы бауырмал азамат болып қалыптасқанын қалаған ел ғой бұл қазақ деген жұрт… «Жеті атасын білмеген – жетесіз» деп шешкен бұл ел әрбір қазақ баласының өзі дүниеге келген шаңырақты қастерлеп, жақын жандарын, ұрулы жұртын, Отанын сүюін «Жеті атасын білген ер – жеті жұрттың қамын жер» деп ел қамын жер ер болып өсуін қалаған, қадағалаған. Шешем осылайша өзінің шамасы, діті жеткен жеріне дейін ой жүгіртіп толғанып отыратын.

Бекең жарықтық бала кезінде көп бұзық болғанымен, өте талантты жан болды. Ешкімнен дәріс алмай-ақ тәп-тәуір суретші – художник болды. Тіпті кенепке майлы бояумен портреттік суреттер де салды. Кейін неге екенін білмеймін суретшілікті қойып кетті. Бәлкім ауыл баласын жетекке алар маман ұстаздың болмауы басты себеп. Ол кісі ең болмаса ел қатарлы он жылдық мектепті де бітірмеді. Сегізінші кластан кейін кежірлікпен кежегесі кейін тартып, мектеп табалдырығын тағы аттай екі жыл аттай беруден бас тартты. Іштегі Құдай берген талант кеудені түртіп, сыртқа ұмтылғанда уақтылы қолдау таппай, балалық бұзықтыққа ұласып кетеді-ау шамасы. Махамбет жыраудың «Мен шарға ұстаған қара балта едім, Қайрауын таппай кетілдім» дегені ойға оралатындай. Мектепті тастап, совхозға жұмысқа тұрды. Алдымен жұмысшы болды. Сосын азғана уақыт оқып, тракторист «тырактыршы»  болып кетті. Содан ағам Әмірбектің әйелі Жұлқар өле-өлгенше Бекең қанша жұмыс ауыстырса да тек «Тырақтыршы» – деп атаумен өтті ғой. Бекең техниканың тілін түсінетін шебер механизатор болды. Ерекше қабілет-қарымын танытып, тракторге қажетті тетіктер де ойлап тауып, іске қосқаны бар. Арада көп жылдар өтіп те кеткен. Бекең бір күні менің алдыма Ресейде шығатын «Наука и техника» журналының бір данасын қойып жатып:

– Мына қызықты қара, көр! – деп қояды. Мен түсінбедім. Аңырған қалпы журналды қолыма алдым. Қара деген жеріне қарадым. Бәрібір түк түсіне алмадым. Бір техника тетіктері мен сызбалары берілгенге ұқсайды. Темір-терсекті танудан мүлдем мақұрым басым қайдан ұға қойсын. Бекең менің күйімді көріп, тосылып қалды. Едәуір іренжіп:

– Өй, се-ен де, – деп даусын созып, – Мынау баяғы мен тауып, ашқан жаңалық қой,- деді. Менің де есіме түсе бастады. О кезде кішкентай бала болсам да, құлағымда ескі әңгімелердің қалғанын аңғартып:

– Е-е, сол ма?! – дедім.

– Иә, сол. Россияда, Омскіде бір инженер ойлап тауыпты, – деді. Сәл отырып, – Дәл соның өзі. Мен ашқан жаңалық, – деп тағы қайталап айтты. Көңілінде бір түрлі қимастық қылаң бергендей болды. Үндемей қалдық.

Сүйткен Бекең екі жылғы әскерден кейін өзі сары, көзі көк, шоқтай қызыл советтік милиционер болды да шықты. О салада да жаман болмады. Тез өсіп келе жатыр еді. Бәрін жыйып тастап, Алматы аттанды. Сол баяғы ішін тесіп бара жатқан талант тынжысы тыным бермеген болуы керек. Казгуден бір-ақ шықты. Журфак қабырғасы Бекеңді балалық махаббатпен меңгерген фотография ісіне қайта апарды. Шындығын айту керек, Бекең керемет фотожурналист болып қалыптасты. Ол деректі хатқа түсіретін, фотоқұжатты таспаға басатын журналист болған жоқ. Бекең фотожурналистиканы көркем шығармашылыққа айналдырған, әрбір фотоданасын көркем оймен әдіптеп, эстетикалық талғаммен талғап, сұлулықпен көмкеріп безендіретін эстет фото журналист болды. Ол көп ізденді. Әр күні өзін көркем ой өрнегімен байыта білді. Мамани көркемдік тұрғыда баю, толысу мақсатында Мәскеу Халық университетінде де оқыды. Бекең марқұм бір туған бауырым болған соң асыра мақтап, дәріптеуді мақсат тұтып отырғаным жоқ. Оның шығармашылық шеберлігі, таным биіктігі, көркем ойлы суреткерлігі санаткерлікке ұласқан қалыппен маған осыны айтқызып отыр. Айтылған ойымызды шынайы шындықпен шегендесек: Бекең қазақ фото журналистикасын әлденеше сатыға көтерген, көркем өнерлік сыйпат дарытып өсірген шығармашылық иесі болды. Ол «Қазақ әдебиеті» газетінде істеген жылдары ақындар мен жазушылардың, жалпы өнер адамдарының, зиялы қауым өкілдерінің тосыннан түсірілген көркем фото бейнелерін түрлі қалыпта: қыймыл қозғалыста, сұхбатта, алқалы жыйындағы дау тартыс, шығармашылыққа шым батқан ой үстінде дегендей сан қырлы сыйпатта өрнектеді. Бұл жаңа көркемдік шешім, әрі шығармашылық жаңалық болды. Көп жағдайда фотосыз шығып жататын  көркем шығармашылық одағының газетіне жаңа мазұн, сұлу пішін дарытты. Екінші жағынан, ол кезде кітапты көп оқитын алыстағы ағайынның түрлі өнер адамдарын жіті тани түсуіне мол ықпал етті. Еліміз егемендік алып, елім деген азаматтар тегіс атқа мініп, тарих, тіл, әдебиет, мәдениет саласының жоғын жоқтап, барын түгендеуге кіріскенде «Ана тілі» атты басылым жарқ етіп, жұртымыздың жүзіне шырай беріп, жүрегін жылытып, жарыққа шықты. Сондай басылымның жұрт күткендей көрікті келбетте, бай мазмұнда шығып тұруына Бекең жасаған, кісіні ел болашағы туралы сан түрлі ойға жетелейтін, газеттің бірінші бетінде жарияланып тұрған коллаждардың әсері, ықпалы зор болды. Сонымен бірге олардан автордың биік көркем шығармашылық ерекшелігі, туған елінің бүгіні мен ертеңіне қатысты әрі перзенттік, әрі қайраткерлік ойлары сәтті көрініс беретін.

Бекеңнен кейін дүниеге Құлбек келеді. Бекеңнің есімі секілді Құлекеңнің аты да ерекше мағыналы әрі ойлы қойылған деуге болады. Түрлі үлгіде талдап, талқылай беруге болады. Мұнда ата ананың дүние есігін жаңа ғана ашқан перзенттерінің алдымен Алланың шынайы құлы болуын қалаған мұсылмандық пейілдері бар. Сонан соң барып Алланың ақ адал құлының момын бек болуын таныған танымды тілек пен сенім бар. Әкеміздің: «Осы балам, мал тапқыш, несібелі болады» – деп, ерекше бағалаған перзенті осы Құлекең екен. Қазақта «Әке балаға сыншы» деп жататыны бар. Айтса айтқандай Құлекең төрт ұлдың ішінен оза шапқан үздігіміз болды. Әдебиет пен мәдениет, өркениет жөнінде тынбай қалам тербеген озық та ойлы қаламгер болып қалыптасты. Ол – әдебиет тарихы, балалар әдебиеті, әдеби сын саласында мол жеміс беріп келе жатқан әдебиеттанушы, ұстаз ғалым.

Кейінгі екі ұлдың бірі, ағам – Сайрамбек, екіншісі, Құдай өзі кенже қылған мен -Сапарбек. Әке-шешеміздің Көксарайдан сол кезде Сайрам ауданының жайылымы болып тұрған Сырдың сол жағалауының біраз бөлігін қамтып, Қызылқұмға дендеп кіріп жататын Балтакөл жеріне қоныс аударып, біздің Төпеннен бастап, сонда туылуымыздың, соған орай ағама арнайы Сайрамбек деп ат қойылуының бәрінің, бәрінің басты себепкері  қазақтың ұлттық ойыны «Көкпар» болыпты. Иә, кәдімгі қазақтың көкпары.

Біздің үй Қызылқұмда ел күні бүгінге дейін есінен тастамай «Сәрсен құдық» атап келе жатқан жерде отырса керек. Әкем інісі Әмірбек екеуі бір-біріне жақындау отырып қой бағады екен. Үкіметтің малы ғой. Жақын отырғанмен күнде жолығысу қайда. Малдың жайы оған мұрша бере бермейді. Бір күні таңертең әкем шешеме қарап:

– Бүгін малға өзің еге бола тұр. Мен ана Әміржандарды көріп, не тірлік қылып жатқандарын біліп келейін, – деп бар шаруасын шешеме қалдырып, қоңсы қыстауға жүріп кетеді. Шешем үнемі: – Әкең Әмірбекті жүдә қатты жақсы көруші еді. Әрдайым аузынан тастамай, «Әміржан, Әміржан» – дейтін де жүретін. Өзінің алдындағы ағасы Түкібайдан  қалған жаңғыз тұяқ қой қайтсін енді, – деп отырушы еді. Анам Бибайша қайнағасының да қайнысының да атын атай беретін. Себебін кейін білдік. Сүйтсек, қайнағасы жездесі, қайнысы жиені екен. Қызық. Ағайынды екі жігіт ағайынды екі кісінің қызын алыпты.          Інісінің қыстауына асығып жеткен әкем әлдеқайда көшкелі жатқан қарекеттің, көш қамының үстінен түседі. Есік алдында қаңтарылған көш көлік – арба, тиеліп жатқан жүк. Мұндайды күтпеген Сәрсекең жарықтық аңтарылып қалады. Маған айтпай асығыс қайда көшіп жатыр деген ішкі өкпелі сұрақ та шекесіне шақ ете қалады. Әкем тез ашуланатын бірақ қайтымы да тез, шапшаң кісі екен. Сонда да сабыр сақтауға тырысып, арбаның қасына келіп аттан түседі. Шылбырын інісіне ұстатып жатып:

– Ау, Әбеке көш көлікті болсын! – дейді. Сонан соң сәл демін алғандай болып: – Не болды? Тиыштық па?! Қайда қозғалдыңдар? – деп сұрайды. Інісі ұрлығы әшкере болған ұрыдай қызарақтап, қипақтап қалады. Ешкімге айтпай хабарсыз көшуінің бұрыстығын мойындағандай кейіпте төмен қарап:

– Балтакөл жаққа көшіп жатыр ек, – дейді.

– Е, Балтакөл жақта не бар екен, жасырын, қаша көшетіндей, – деп Сәрсекең жарықтық та тақымдап қоймайды. Әмірбек көкем істің соңын айтқысы келмей сипақтай береді. Айтпаса тағы болмайды.

– Ау, айтсайшы енді! Не болды жау тигендей үдере көшіп? Отырған жеріңнен су шықты ма сенің, а? – деп шақ-шақ етеді ағасы.

Сол кезде көкем байғұс амалы таусылып:

– Пәленше ғой, – деп бір балтакөлдік досының атын атап, ағасына қарап, айтсам ұрсады-ау дегендей тосыла береді. – «Бізде көкпар көп. Көшіп кесей» дей береді. – Әмірбек хабарын қиналып жеткізіп, қысылып терлеген маңлайын сүртеді. Сәрсеннің алдымен аузы аңқайып ашылып, інісінің сөзіне сенер сенбесін білмей аңырып тұрып қалады. Артынан дүлей ашу келіп, айқай салады:

– Әй, не деп тұрсың сен! Әй, сенің денің сау ма еді өзі?! – Сосын жан-жағына жалтақтап, әлде кімнен көмек сұрағандай аңтарылып тұрып қалады. Тоқтап барып қайта айқай салады: – Мынау не дейді, ей. О заман да, бұ заман «Көкпар көп» дегенге көшкен кімді көрдің а?  Қай заманда көрдің сен сондай есірікті, а? Ол – сен. Тек қана сенсің. Мен осы жасыма дейін дәл сендей есірікті көрген емеспін. Құдай біледі деп айтайын сендей есерді көрген емеспін, – деп шақылдаған даусы сөзінің аяғында бәсең тарта бастайды. Алғашқы ашумен қанша шақылдағанмен, інісінің кеуілін де ойлайды. «Әу бастан әке- шешеден қатар айрылып, қаршадайынан жетім қалып, қамкеуіл өскен байғұс қой», деп іштей ойлап қояды. Бір уақытта алдында қипақтап, терлеп тұрған інісіне қарап:

– Әміржан, айналайын, – деді жай қоңыр дауысқа көшіп, – «Пәлен жерде алтын бар, барсаң бақыр да жоқ» дегендей  жылы орныңды суытатындай не болды саған? Оның үстіне «Көкпар көп» деп көшкенің бәрі бір ақылға қонбайды балам. Екі үй босақ та ел құсап отыр ек, бір жерге басымызды қосып. Қанша уақыт болды біздің жұрттың тоз-тоз болып жүргеніне. Қайда қалқоз, қайда гес (ГЭС дегені), қайда канал қазу деп. Ауылды айтам. Түркістандағы… – деп үндемей ойланып тұрып қалды Сәрсен. Әсіресе Мырзашөлді игереміз деп өкіметтің дайраға парақот келтіріп, аржағындағы аштық, бержағындағы соғыс дегендей әлі есін жия алмай жатқан елді зорлықпен қопара көтеріп, құдды бір жау шапқандай етіп, кемеге тиеп, Жетісай, Киров асырып, Сырдың екі бетінде отырған жұрттың қалқозын қолмен құлатқанын айтсайшы… Ол қалқоздар сәбеттік зорлықпен құрылса да көпшілігі бұрынғы ауыл, атамекен дегендей ағайын елдің басын қосып отырған жерлерде құрылып еді. Сол қылығымен сәбеттік зорлықшылдар ұрулық, туыстық негізде өмір сүретін қазақ ауылдарының ойранын шығарып еді. Өздері оның алдындағы науқанға ілігіп, сәбеттік ұранмен Шәуілдір каналын қазып, сәбеттік еңбекшілдер қаласын салатын болып Түркістаннан ерте қозғалып кетіп еді. Сөйтіп туған ауылдың түтінінен қатты алыстай қоймап еді. Шәуілдір, Түркістан Сыр жағалап қатар қонған ел болса да атамекенін аңсады ол. Түркістанды, туған тоғайын, ауылын, туған түтінін аңсады ол. Алыс бір күндерге сағыныш жетелеп…

– Мақұл онда, – деп Әмірбек ағасының іренішіне мойынұсынып, арбаға артылған жүгін түсіріп, үйге қайта тасый бастайды. Сонда сонау алыс күндерге, көк күмбезді Түркістанға, Әзіреті Сұлтан әлеміне қиялымен ұзап үлгерген Сәрсенге оқыс ой келіп:

– Тоқта! Әміржан айналайын, осы жерде тоқтай ғой. Ниет қылып артқан жүгіңді түсірмей-ақ қой. Ниет қылып қалған екенсің, ниетіңнен қайтпа, балам. Ниетіңнен қайтарып, бетіңнен қақпайын. Алла алдыңнан жарылқасын. Кім біледі мүмкін біз де көшіп қалармыз арттарыңнан. Оның үстіне Балтакөл біздің ауылдың тұсы ғой. Күндердің күнінде туған ауылға Күйікасар, Қызыл шаруаға да жетіп қалармыз. Көшіңді де тоқтатпа, көкпарыңды да тарта ғой… Амандық болсын. Құдай өзі амандық-есендікпен жолықтырсын, – деп көшке, көш иесі – інісі Әмірбекке, бала шағасына бата беріп, інісінің көшін жолға салып, жүрегінің жартысын жұлып бергендей күй кешіп, ат үстінде салбырап үйіне оралады әкем жарықтық.

Бұл хабарды есітіп шешем күллі Қызылқұмда жалғыз үй қалғандай аңырып, көшкен елдің жұртында қалғандай болып көп жылапты. Өзі де оқта-текте еске алып әңгімелеп отыратын:

– Бір уақта деймін-ау, әкең келіп тұр. Бір түрлі сөлбірейіп.

– Аналар көшіп кетті – дейді. Түк түсінбей:

– Кім?! Қайда?! Қашан?! – деймін. Кеуілім бір жайсыздықты сезгендей абдырап. Сөйтсем, қайтадан:

– Аналар, – дейді күйдіріп. – Әміржандар, – деді-ау бір кезде. Өзі де оңып тұрған жоқ. Қабағы салбырап кетіпті. Жүнжіп тұр. Олардың көшіп кеткенін естіп, жаман көңілім бұзылды. Құдай біледі, үш күн жыладым-ау, – дейтін шешем сол күндерін ойша шолып. Иә, қазақтың «Бір біріңді жаттай сыйла, жат жанынан түңілсін», Асан Бабаның «Бір енеден туғандай болыңыз!» деген сөздерін ту етіп ұстаған біздің аталарымыз бен әжелеріміз, әкелеріміз бен шешелеріміз, бауырлар бір-бірін қалай сүйген, қалай шынайы жақсы көре білген. Сол арқылы бар қазақ бір-бірін бауыр тұтқан. Бұл бауырлық сезім де Алла Тағаланың бізге берген асыл нығметі емес пе еді. Бүгін содан не қалды десейші, шіркін… О, тоба! – дейтін менің шешем мұндайда… О, тоба!

Мен осы күнде өзімше ойлаймын: Больщевиктер колхоз – ұжымшар жасаймыз, ұйымдастырамыз деп, елді тоқымдай қып, анда сүйреп, мында сүйреп, қазақтың мың жылдық сынақтан сүрінбей өткен ұрулық туыстық, бауырлық сезіммен өрілген мығым ауылдық ұжымшарын  талқандап шыққан екен ғой деп. Сүйтіп кейінгі ұрпақты туған ауылсыз қалдырған. Қазақтың ауылы түтіннен, ырысты үйден, елі мығым ауылдан тұрған.  Ең бастысы ұйыстырамыз деп, ұйысқан елді ыдыратқан. Біріктіреміз деп бірлікті елдің, бірлігін бұзған. Берекесін алған. Әттең бір қапы дүние ай, десеңші…

Большевиктер билігіне дейінгі қазақ елі жүрегін иманға тұндырып, санасын Әзіреті Сұлтан ілімімен суарып бауырын сүйді, бауыр еті баласын сүйді, От – Анасын – Отанын сүйді. Бүгінгі қазақ елі – Егемен ел. Алар асуы мол. Иншалла… Көкірегін ілімге толтырып, иманды жүрекпен, сарабдал санамен алға қарыштап қадам басса, жоғалтқанын табады ел, өшкенін жағады ел.

 

ӘМІРБЕК КӨКЕМ МЕН ҚАРАКЕМПІР, СЕЙДІН ӘЖЕЛЕРІМ

 

Тәңірге тәубә, менің көкелерім көп болды. Көке демегімнің мәнісі әкемнің інілері дегенім. Туған інісі Дүйсен көкем соғыстан қайтпай қалған. Анам айтпақшы, «Қу соғыста» хабар-ошарсыз кеткен. Одан кейінгісі – кенже інісі, дүниеге еркелеп келіп, со қалпы еркелеп өткен Оразбек көкем. Байжан көкем – әкесі Ергөбектің кенже інісі Жаңабектен қалған екі ұлдың кішісі. Ағасы Тайжан аты-түсін білмейтін неміспен соғысам деп опат болған. Тойжан, Жұмахан көкемдер жеке сөз болды. Исақұл көкем –  Бердіғожа бабамның туған інісі Нұрғожаның тұқымы. Оның да алдындағы ағасын соғыс жалмаған.

Біз бала кезімізден, тіпті есімізді білгелі, «Көке» деп ұлықтаған ағамыз Әмірбек – әкем Сәрсеннің алдындағы ағасы Түкібайдан қалған жаңғыз тұяқ. Ол алты жаста әкеден сосын шамамен он жасында анадан айырылған тас жетім бала еді. Жастай жесір қалған анасы Күмісайды ауыл ақсақалдары көне қазақы салт жөнімен, әмеңгерлік дәстүр жолымен қайнысы Сәрсенге, яғни менің әкеме қосады. Екеуінің некесінен бір қыз бала дүниеге келеді. Оның тілі шығып, өзі жүріп, өзі тұратын, бұрынғылардың тілімен айтқанда үй айналып, ойнап жүрген уақтысында, Күмісай анамыз қызын жетектеп төркініне барады. Ол уақта күйеуге шыққан қазақ қыздары пәлен жылдап төркініне қадам баспайды екен. Оның үстіне әке-шешесі ерте қайтыс болып кеткен, жарым көңіл жан екен апамыз. Сонда да қайтсін байғұс төркінін, елін, әкесінің бауырларын сағынса керек.

Менің нағашы бабам Бақтораздың үш ұлы болған екен. Үлкені атақты ыстаршын, би болған Құрманбай, ортаншы ұл Молдабай, кіші ұл Нұрманбай. Күмісай апамыз Молдабай да қатыны да ерте қайтып, солардан қалған жаңғыз қыз екен. Менің анам Бибайша кіші ұл Нұрманбайдың қызы еді. Құданың құдіретіне не дерсің, сүйтіп мен Әмірбек көкемнің әрі інісі әрі біртуған дерлік бөлесі болып шығамын. Бұл уақта Құрманбай да бақилық болып кеткенге ұқсайды. Сүйтіп ойдағырда апамның төркіндеп бара жатқан жері менің туған нағашы атам Нұрманның үйі екен. Апамыз төркінінде сағынышын басып, аунап-қунап дегендей үш-төрт күн жатыпты. Сонша уақыт ішінде кішкентай әпкеміз жағын ашып, бір ауыз да сөз айтпапты. Нағашыларым әлі тілі шықпаған екен деп іштей ұйғарып қойса керек. Апамыз қызына алдын-ала пәлен күнде қайтамыз деп айтып қойған ау. Соны жадында ұстаған бала қайтар күні азанда-азанымен:

-Апа, бүгін қайтамыз ба? – деп салыпты. Шамасы ауылдан ұзап шығып көрмеген бала үйін сағынып үлгерсе керек. Сонда баланың ап-анық айтқан сөзіне әрі таң қалған әрі сүйсініп мейірленген Нағашы атам Нұрман:

– Әй, мына жау алмағырдың тілі жоқ па десем, тілі бар екен ғой, – деп қалады бала тілін тамашалап. Со күні апам қызын жетектеп Арыс өзенінің жағасын, қалың жыңғылды тоғайын жайлап отырған Есқара ауылынан елге, Түркістанға, одан Күйікасарға қайтады. Нағашыларының ауылынан шыға ауырған қыз, ауылға жете жығылады. Қатты назарланған сәби ақыры шетінеп тынады. Шешемнің әкесі Нұрман жарықтық тұздай көк көзді, шүйкедей сары шал екен. Сол көк көз бала қылығы мен былдырлаған тілін қызықтаған шал мейірімен бүлдіршін балаға оқ болып қадалыпты.

Күндердің бір күнінде менің анам Бибайша үлкен ағам Берсінбекті алып төркініне барып қайтуға жыйналып жатады. Жағдайдан соңынан хабардар болған Әмірбек көкем жүргелі жатқан анама жетіп келіп:

– Төркініңе барсаң өзің бар. Баланы тастап кет. Борайлардың көзі жаман, баланы өлтіреді, – деп қатты қадалып, ашумен келіп әрі жеңгесі әрі нағашы әпкесі Бибайшаның қолынан Берсінбек інісін жұлып алып қалған екен. Шіркін қазақтың бауырлық пейілінің, туыстық сезімінің ұрпақтан ұрпаққа жалғаған өрнегі қандай болған десеңізші. Бүгінгі қазақ сол тым ескі, бірақ тым ыстық қадым көңілінің жұрнағын да таппай, онысына уақытты кінәлап, заман кейпі солай деп, елдік ұрухының жоғалуына, өзге емес өзінің жоғалтуына себеп іздеп. Онда да жоғалтқанын жоқтап емес салғырт, керенау көңіл әңгімесін айту үшін ғана. Бауырлық бейіл мен туыстық сезімге қол сілтеп, келмеске өзі кетіріп…

Кейін көкемнің:

– Шіркін, сол қыз аман болғанда, менің қарындасым болып жүретін еді ғой, мына жалғанда, – деп жатырлас бауырын жоқтаған аңсарлы көңілмен мұңайып отырып қалғанын көргенім бар еді. Сонда оның өңінен шешесінің ел салтын сақтап, әмеңгерлік жолымен өсіп-өніп, өзі бауырлы, аяулы анасының ғұмырлы болуын қалаған алыс бір қаяулы сезім қылаң бергендей болып еді.

Ері Байгөбек өліп жесір қалған Қаракемпір Әмірбекті бауырына басады. Оның бұл әрекеті «Суға кеткен тал қармайдының» кері болған болуы керек. Қаракемпір байы Байгөбекке бала сүйгізіп, ұрпақ өсірген, байы өлгесін балаларының ортасында, ел ішінде отыратын, әмеңгерлікпен қайныларының біріне тие қоюға жасы келіп қалған, орнықты жесір қатындардың қатарынан емес еді. Оған пұшпағы қанап, бар байлықты баламен балайтын, бауырлық сезіммен ұрпақ тәрбиелейтін осы елдің қатарына дым болмағанда бір азамат қосуды Құдай бұйыртпаған еді.  Санасы туыстықпен байланып, тұрмысы тұтас туыстықпен өрілетін ұрулық орта үшін Әмірбекті бала етіп, бауырына басу Қаракемпірдің ағайын ішіндегі орынын нығайтатын бірден-бір дұрыс шешім еді.

Бар өмірін дүниеге ұрпақ әкеліп, соған деген сүйіспеншілікпен өретін қазақ үшін кемпір өмірі ең ауыр тағдырлы тірлік еді. Қаракемпір – адамзаттың бір төлі. Адамзатқа тән бар болмыс, өмірге құштарлық, сүйіспеншілік бәрі, бәрі оған да тән болатын. Сондықтан оның да бақытты болуға толық хақы бар еді. Оның да жас күнінде сеніммен сабақтасқан мол-мол үміті, тірлікке иек сүйеген жастық тілегі болды. Ұсқынсыз болса да жолы болғыш қыз Тәтішті бай алған. Қыз Тәтіш қара қатынға айналды. Бұл да бір бақыт. Қазақы тұрмыс бақыты. Сондықтан да «Біз де қатын болармыз, қапқа тары салармыз» деп талай қыз апаларымыз ол күнді асыға күткен. Қатын болуды, бір үйдің басыбайлы қатыны болуды бақыт бастауы таныған. Өкініштісі, бәрі керісінше болды. Пұшпағы қанамай, байдан байға үміт дүниесімен ұрына берген Тәтіш күн өткен сайын қатыбас қара қатынға, бетпақ Тәтішке, одан біртіндеп, атақты Қаракемпірге айналып келе жатты. Ол осылай өмірге өкпелі болды. Сондықтан да ол адамдар қоғамына іш тартпайды. Өйткені олардың көбі азды-көпті дегендей әрқайсысы өзінше бақытты еді. Қаракемпірдің көңілін қарайтып, жүрегінің басына өшпенділік уытын құятын мәселе де осы болатын.

Қаракемпір – қазақ. Ол Тәңір талабы болған тумысынан да, бүкіл бітім болмысымен де, жан дүниесімен де қазақ болды. Ол өмірді қазақша бағалайтын. Сол себепті де оның бақытсыздығының салмағы ауыр еді. Ол да барлық қазақ секілді бар бақытты баламен балады, ұрпақпен, ұрпақ жалғастығымен ғана таныды. Сондықтан да ол бір байдан шығып, екіншісіне тиді. Үміт етті. Үміті де қазақы еді. Ұзақ уақыт осылай жүрген ол ақыры бойындағы өмір білтесін, үмітін сөндіріп тынды. Оның бұдан кейінгі өмірі шуақсыз күнкөруге айналды. Ол тірлік. Тірінің тірілігі. Тірлік – Тәңір өзі тоқтатқанша тоқтамайтын тірілік. Оның өзіндік өзгеше сүйіспеншілігі тағы бар. Бұл енді Алланың берген аманат жанының тәттілігімен сабақтасты мәселе. Сүйтіп Қаракемпірдің ендігі өмірі біртіндеп күнгөруге онан тырбың тірлікке айналды. Сондықтан да Қаракемпірдің жанына жақын әлемі адамзат болмады, жануарзат болды. Адамға қыйыны адамзат, жеңілі жануар әлемі. Адамзат сенің жан дүниеңді түсінгеннен гөрі, жалт беріп, жан жараңның бетін ашып, қанын ағызғанды қалап тұрады. Бүкіл ынта ықыласыңды тәрік етеді. Жануар өзіне сен арнаған бүкіл жылы шуақ мейірді, мейірбан бейілді қабыл қылады. Сондықтан Қаракемпір жануарлар әлемін іш тартып, адамдар қоғамында амалсыз жүріп, үнемі зілді кеуілде болып, мәжбүрлі өмір сүріп жүргендей кейіпте болды-ау. Жо-жоқ, ол бәрібір өмірді сүйді. Ол өмірді өзінше сүйді. Ол ешкілерін де сүйді, жанындай жақсы көрді. Перзент сүймеген Тәтіш оларға бар мейірін, ана болып балаға, ұрпаққа, адамзат баласына арнайтын ана мейірін төгетін. Олардың әрқайсысына ат қойып, айдар тағып өбектеп, мәпелеп күтетін. Олармен өзінше сөйлесіп, сұхбат құрып жүретін. Сондықтан ел секілді сол малдардың бірін сойып жеп, бірін сатып пұл қылу, күнгөріске жарату Қаракемпір үшін қыйынның қыйыны еді. Сүйткен Қаракемпірдің қара қазанының қайнауының да, дастарханының мәзірінің де мазасы қайдан болсын.

Қаракемпір Әмірбекті бала қылып, асырап алғанымен, екеуінің ара қатынасы үйлесе қоймағанға ұқсайды. Бала қылып бауырына салып, «Баламдағанмен» Құдай өзі қатырып қойған кемпірдің жүрегі жылып, бауыры жібімеген секілді. Аналық, не әжелік, баласында балалық не немерелік жақындық, жылылық бола қоймаған. Өйткені бауырды жібітіп, жүректі жылытатын қан алдымен аналық мейірге тұнып, ыстық сезіммен келіп құйылуы керек еді. Жүрек жылымағасын бауыр қайдан жібісін. Бір үйде екі жан, екі әлем болып, бірі төрінен көрі жуық жан ғой деп, жұрт ойлаған сайын, көрі алыстай берген, өмірдің ернеуіне шеңгелін салып, тірлікке тістей қатып, жабысып келе жатқан қарт әлем. Екіншісі, әке-шешесінен бірдей ерте айырылған, бала болып еркелеуді, шаттанып ойнап күлуді Құдай бұйырта қоймаған, балалық бал дәурен деген ұғымды сезініп көрмеген, тіпті адамзат баласының кейбір ұрпақтарының еншісіндегі осындай сезімдердің болуынан да бейхабар, қатігез тағдыры қатқан мейіздей қатырған Қаракемпірдің қасында қатып-семіп, бірнәрсе берсе ішіп, бермесе алдындағы Қаракемпір ешкілерінің жуасын ұстап еміп, аштық уытының уын қайтарып күнелткен, ашарық, тырыйған тырық бала.

Тағдыр жарықтық Әмірбекті онсыз да аямай әке-шешеден бірдей айырып, тас жетім етіп жатса, ата мен әже шалы қайтыс болып кетті ғой, арамызда бір үй болып, түтін түтетіп отырсын деп, Қаракемпірге бала қылып береді. О, тоба, бұрынғының адамының анайысын-ай, деп, таң қалмасқа шараң жоқ. Жоқ, бұл анайылық емес, жүрекке тұнған иманнан болар. Еліңді сүйгізетін де, Отаныңды шексіз қадірлеп, бағалауға жеткізетін де сол иман болар. Ауылыңның әр адамын, туған бауырларың мен туыстарыңның әрқайсысын өз орнында бағалап сүйе білу, шынайы жақсы көру де сол иманнан болар. Сол иман, біздің ауылдың үлкендерінің жүрегіне ұялаған иман Қаракемпірдің қамын ойлатқан. Ішімізде бір түтін болып отырсын деп, бауыр еті баласын өз қолдарымен әкеп, тамұқ кемпірдің қолына тапсырған. Қаракемпір сондай қамқор көңіл көрінісін өзіне, қайтыс болып кеткен шалына, оның жадау әруағына деген жанашыр, жарымкөңіл ілтипат деп біліп, баланы мейірмен бауырына алуы керек-ақ еді. Сүйтіп бәлкім, қатқан көңілді аналық не әжелік ықыласпен жүрекке мейір тұндырып жібітуге болар еді. Онда ол мейірбан әжеге айналар еді. Қайтесің. Олай болмаған. Мүмкін де емес еді. Өйткені ол Қаракемпір ғой. Оның бала Әмірбекке жан жүрегі езіліп, еміренгенде, ол қаракемпірлік тұлғасынан айырылып, мыстандық болмысын жоғалтар еді.

Қаракемпір күндердің күнінде, ғайыптан тайып, сүйікті ешкілерінің бірен-саранын қыйып, баласын ешкі сатып кел деп, Түркістанға мал айдағалы жатқан базаршыларға ілестіріп жібереді. «Құланның қасуына мылтықтың басуы» дегендей, асырап алған әжесінен әбден кеуілі қалып жүрген көкем, сатылған ешкілердің ақшасын қалтаға басып, қалада қалады. Түркістанның ышпана балдарына қосылады. Олар көкемді өздерінің түрлі ұрлық пен іліп кету, ала қашу секілді ышпаналық істеріне оқытады. Ауылда, сұлу су Сыр жағасында, дайраны екі қапталынан қаусыра қонған, суға еміне біткен тоғайда, табиғат аясында өскен, даладай аңғал бала Әмірбек, ондай суық қол, сұмдық істерге қабілетсіз болып шығады. Аңғал Әмірбекті ышпаналыққа оқытып-оқытып, түк нәтиже шығара алмай, қажыған ұры балдар, соңында оны ұйықтатып тастап, қалтасындағы бар ақшасын сыпырып алып, өзін далаға қалдырып қашып кетеді. Көкем амалсыз, ақшасыз ауылға оралады.

Осы екі арада, ауылда, бізге аңыз болып жеткен үлкен уақиға орын алады. Баласын  күтіп-күтіп, келмесіне көзі жеткесін қаракемпір Ергөбек пен Сейдінге немерелерінің жоғалып кеткенін айтуға барады. Шамасы осы тұста ауылдан жырақтау, бөлек отырған ба қайдам. Немересінің мына хабарын есіткен Сейдін әжем, өзі адуын мінезді кісі, шарт кетіп, шалт қыймылдап, Қаракемпірді жанып жатқан ошаққа сүйреп әкеп:

– Сен одан да маған, жақсыдан қалған жәдігерімді құрттым десейші менің, Түкібайжанымнан қалған жаңғыз тұяқты қырқып келіп тұрмын десейші, маған, асылдан қалған сынықты сыпырып, түбіне жетіп, тындырып келіп тұрмын десейші, маған, қара албасты, пәле! – деп, ойбайлап, бақырып-шақырғанына қарамай, отқа тығып жіберген екен, жарықтық әжем.

Оның бұл әрекетінің ауыр себебі бар. Өзегін өмір бойы өртеп келе жатқан күйігі, өзін ешқашан кешпейтін, кеше алмайтын запыран шері бар. Опырылып түскір аузының оттауы бар. Оттаған өзі, оттатқаны сайтаны. Әрқашан жанынан табылып, отқа итеріп, азғырып… Оттағаны от болып, тұла бойы тұңғышы Түкібайдың опатына айналған. Оның жалғыз тұяғының жетім қалмағына да сол от, сол сайтани сөз себеп. Бірақ оны, сайтани сөзді қабыл қылған да Бір Алла…

Иә, аузына сайтан азғырып сөз салды ма, әлде Тәңір тілеуі солай келіп үндестік тапты ма, кім білсін, әйтеуір менің әжем Сейдін, өрттен соңғы сөзіне қоса, тағы да жаңсақ, тағы да оғаш сөз айтқан. Онда алапат өрттен ақыл алжасқан, жақ жаңылған. Бұ жолы ше… Бұ жолы сайтан азғырған. Түу, мен де айттым-ау… Тап бір сайтан әжемді желкелеп, солай дегізіп тұрғандай. Шындығында да солай болуы әбден мүмкін ау, әжемнің ішіне еніп, санасын сандалтып, сандырақ сөз салып ылғи аузына, өмір бойы опынтып, өзі содан шексіз ләззат алып, әжемнің күйігінен ғажап ырахат күй кешіп… Иә, бүгін сайтан жеңіс тұғырында, салтанат тағында. Оның дегенін көп пенде орындайды. Күні бүгінге дейін орындап та жүр. Қайта сайтан тілегін қабыл қылушылар, сөзін сөйлеушілер бүгін тіпті көп. Көбейе түсуде. Осылайша оның ырқында кетіп, ығын ықтаушылар ертең де өсе түсе ме деген күдікті ой, көңілге қауіп ұялатады. Үйткені сайтанның тілі тәтті, қылығы қызық. Бірақ, ақыры – апат.

Қазақтың діни қиссасының кейіпкері, өзін дінісләм ғұламасы санап жүрген, сопы Бәрсисә да сайтанның қанды қақпанын қауып, азғыруына еріп, дегізгенін деген, істеткізгенін істеген. Тіпті өзі қастер тұтып, ғұмырын арнаған дінін де тәрік еткен. Тәрік еткізген. Сүйтіп Ібілістің азғырынды жемтігіне айналған. Тіпті Толстойдың «Әулие әкейі» де Бәрсисә сопы болмысты тұлға. Ол да оңбай ұтылып, өмірлік ұстанымын тәрік етті. Ырас, жазушы өзінің кейіпкерін табиғат болмысына қарсы ұмтылып, табиғат тылсымынан ұтылған дәрежеде береді. Өйткені өзге уақыт, бөгде кеңістік. Сондықтан да кейіпкер ішкі әлемінің арпалысы, ішке енуші, дегенін істетуші сайтан әрекеті, ібіліс бітімді бейнелер арқылы болады.

Менің әжем де Бәрсисә халінде, Бәрсисә кейіпте күй кешкен. Оған дау жоқ. Түкібай атам отыздың үстіне жаңа шыққан, жастық көңілі әлі басылмаған шағы. Көптен бері армандап жүрген ат жақсысы жолығып, содан қуанышы қойнына сыймай, үйге, есік алдына дейін атпен келеді. Атын олай бір, бұлай бір есік алдында ойқастатып, аттан түспей, жүріп алады. Шаттанып, үйден шыққан анасына:

– Апа, ат алдым қараңызшы. Қандай жақсы ат-ә, апа, – деп анасының жүзіне қарап тұрып қалады. Перзенттік көңілмен анасынан атына мақтау, өзіне қолдау, қолпаштау күтіп. Жүзі нұрланып. Сол сәтте ат жақсысын танып, баласымен бірге сүйсініп тұрған Сейдін әжем өзі де күтпеген, өзі де ұқпаған халде туған ұлына қарап тұрып:

– «Жақсы ат өлімге бітеді деген». Атың жақсы екен, – деген. Құдды бір «Құтты болсынға» тілі келмегендей күй кешкен. Айтқысы келеді-ақ. Бірақ айта алмайды. Аузына сайтан жайғасып алып, жағын жаңылдырып отыр дә, тілінен тартып. Иә, әжем ұлына тұп-тура осылай деген. Қайтесің, тіпті мүмкін еместей… Иә, мүмкін еместі мүмкін етер Ібіліс ісі. Кейде құдіреті күшті Құдайыңның өзі бәндәсін емес, періштесін қолдап кетсе қайтерсің…

Майданға кетіп бара жатқан Ахилеске құшнаш кемпірдің, ол да шешесі болуы керек:

– Бұл майданнан сен оралмайсың. Бұл сенің соңғы шайқасың болады. Енді сен туған жеріңе еш уақытта қайтып оралмайсың, орала алмайсың – дейтіні бар емес пе еді. Ол да ана, ол да менің әжемнің күйкі, күйік халін бастан кешіп тұр.

Жоқ, менің әжем олай дегісі келмеген. Ол өзінің ішіне еніп, санасын меңгеріп алған азғырушы албастының сөзін қайталаған. Айтылған сөз ана сөзі емес, албасты сөзі. Ауызына ала алмайтын еш ана, анаға жат ол сөз, бөгде ой, жатары анық, ана кеудесінде тұншығып, алда-жалда көңіліне келсе күдікті ой…

Әжемнің ойы, ойындағы айта алмаған, айтқызбасы айтқызбаған сөзі:

– Атың жақсы екен балам. «Жақсы ат өлімге бітеді деген». Сақ болғайсың, ботам. Бейбіт күн ғой, тұлпар мініп, ту алатындай емес. Маған сенің қазанат мініп қаза болғаныңнан, жабы мініп аман жүргенің, аман болғаның жақсы құлыным, – деген боса керек. Иә, ол ана. Иә, ол солай деген…

Әттең бір қапы дүние ай… Жүректегі сол тілекті сайтаны салғыласып, тіл ұшынан қайырып, өзінің сайтани тілегін тықпалап тұрса қайтесің. Сайтан ауызға салды, әжем айтты, Құдайы қабыл қылды. Сайтанның сапалағын іліп әкетіп, қабыл қыла қойғанын қайтерсің, жарықтық Жаппар иемнің?! Бәлкім арада ай өтті. Бәлкім жартікеш, жарым жыл жылжыды. Дәл сол сәйгүлік, сол ұлан қазақтың есіріп естен танатын, дүниені тәрік етіп,  жан алып, жан берісетін көкпар майданында опат күй кешкен. Алапат арпалыста Алланың аманат жанын Тәңірісіне табыс еткен.

 

АҒАМ ОРАЗБЕКТІҢ ӘКЕМ МЕН ШЕШЕМЕ ҚАТЫСТЫ БІР УАҚИҒАСЫ

 

Анам Бибайша туған қайнысы Ергөбекұлы Оразбекті өмір бойы «Жынды» атап кетті. О кісі «Жынды» десе қайнысы да еш қыжылсыз «Әу» деп үн қататын. Жынды деу себебі жеңге мен қайын арасындағы ежелгі «Жүз жылдық соғыстарға» байланысты. Сол соғыстың бір уақиғасы былай өріліпті: Әкем Сәрсен сол күні де азанда-азанымен үкімет малын өрістетіп, мүмкіндігінше ұзатып жайып кетеді. Бұл күнделікті қалыпты дағдыға айналған жәйт. Шешем мен қайнысының соғысы осы кезде басталады. Көп жағдайда соғыс өршіп, шешемнің қайнысының таяғын жақсылап жеуімен аяқталады екен. Сол күні әкем бір керекті затын ұмытып, соны ала кетейін деп үйге тез қайтып қалады. Бұл соғыс қыймылының әбден асқынып, ауыз екі шарпысудың аяғы нақты жекпе-жекке ұласқан сәті болса керек. Есікті ашып, асығыс кіріп келген әкем аңқыйып тұрып қалады. Тұрып, тұрып:

– Әй, не істеп жатырсыңдар, – деп сұрайды. Таңданыспен сұрайды. Сонда шешем:

– Жасырып, айтпай жүр едім. Жасырғанда не деп жасырады дейсің. Әйтеуір ағайынды азаматтардың арасын ашпайын, бауырлардың бөлініп кетуіне себеп болып қалмайын деп сақтанғаным ғой бар болғаны. Енді амал жоқ. Өзің кездейсоқ куә болып қалдың. Айтайын жағдайды өзіңе. Менің Құдай қосқан қосағым бір өзің болсаң да, бүгінде менің байым екеу. Мына інің мені Құдайдың құтты күні сабайды. Ініңнің таяғын күнде жеп, әбден тойдым. Ар жағын өзің білерсің, тіпті не дерімді де білмеймін. Өзің шешерсің енді.

– Әй, жынды ит-ай, сен-ақ мені күйдіріп өлтіретін болдың ғой. Не істеймін сені. Қашан сенің есің кірер екен. Сенде емес, менде ес болмағаны ғой, ес жоқ қой менде              – деп інісіне қатты қапа болып отырып қалады. Сүйтіп шешем бұған дейін білмеген жәйтті аузына алады:

– Бәріне өзім кінәлімін. Қайтейін енді. Осы байғұс әкеден де шешеден де ерте айырылып, тас жетім болып қалды ғой деп, сені он төрт жасыңа дейін арқалап өсірдім ғой. Содан менде ақыл бар еді деп қайдан айтайын енді. Бар болғаны осы жетім бауырым ғой жыламасыншы деп, жыламақ түгілі қабағына кішкентай бір кірбің түспесінші деп бар айтқаныңды қолымнан келгенінше орындап, өгіздей қылып арқалай беріппін. Арқалай беріппін. Сонша арқалағанда ертең қатынымды сабасын, өзімді күнде сүйтіп қорласын деппін бе, мен. Құдайдың бұ мазағы қашан тоқтайды, қашан сенің ақылың кіреді, жынды ит-ау. Біле білсең, бір сенің кесіріңнен тоқсан қатын алдым ғой мен осы күнде. Қашанғы мен қатын ала беремін. Бірін өзің секілді жынды дедің, бірін көтек, жүргінші жәлеп деп қудың. Қатынды мен аламын, сен қуасың. Білгеніңді істеп қуып жібересің. Осының да бір білгені бар шығар, мүмкін бұнікі де жөн шығар деп, мен үйде жоқ кезде сен қуып жіберген қатындардың артынан іздеп бармай қоя саламын. Бұрынғыдай жас та емеспін ғой осы күнде. Қашанғы жүремін жұрт күйеу болып. Талай жерге келдім ғой. Қанша жыл соғыста жүрдім сандалып. Бір Құдай деп. Елге жетем ба, жетпеймін ба деп. Құдай өзі аман есен жеткізді әйтеуір. Енді біз де ел сияқты еңсемізді көтеріп, ел қатарлы түтін түтетіп ел болмаймыз ба, отан болмаймыз ба, – деп әкем торығып, таусылып көп сөйлейді. Ештен кеш жақсы дегендей інісінің санасына ғайыптан тайып, сандалған бір сана сәулесі түсіп қалуынан үміт етіп.

Інісінің, өзі әрқашан кішкентай көріп жүретін бауырының санасына әкем үміт еткен сана сәулесі өте қоймапты. Әлде, мүмкін жаңа ғана жүріп өткен, жеңгесімен болған соғыс салдары тарқай қоймаған. Әкеме, өзінің ағасына қарап тұрып:

– Ақылыңды өз басыңа шайнап жақ, көті қызыл маймыл. Сен көті қызыл маймылсың, өлсең өліп қал, маймылсың сен, аумаған көті қызыл маймыл, – деп қатты шабынып тұрып айқайлайды. – Маған сенбесең, айна тауып қарасай, көті қызыл маймыл, – деп сөгеді. Шамасы қу жетімсіздікте өсіп, қабырғасы қатпай, буыны бекімей бейнет кешкен әкем денесіне шыр бітпей қатып қалған, шағын денелі кісі ала жаздай Қызылдың ыстығына қақталып, тұздай көк көзі мөлиіп, еріні жырым-жырым болып тілініп, екі беті шиқандай қып-қызыл болып мал соңында қу тірліктің айдауымен салпақтап жүрсе керек, бес жыл соғыста жауды жеңгендей қашан еңбек жеңісіне жетемін деп, қашан малданамын деп. Інісі ағасының сол меһнат шеккен, шаршаулы күйінің суретін сомдап, тілдеп тұрса керек. – Қатыныңның сөзін қолдап, қатыныңа жаның ашып, өліп бара жатсың ғой. Қатыныңның сорасын ағызып, әлі талай сабаймын. Маған десең қазір өліп қал, көті қызыл маймыл, – деп тұздай екі көзі шатынап, онсыз да шашылып қалайын деп тұрған есікті бір теуіп шыға жөнеледі. Әкем болдырған аттай болып, басы салбырап, еңсесі түсіп, ер деп етегінен ұстаған қатынының алдында жер болып, шарасыз отырып қалады. Жоқ-жітік заманда шамасының жеткенінше әлпештеген інісінен ауыр соққы алып, есеңгіреп.

Бауырыңды күйдіретін бауыр-ай, шіркін. Аға деп бір жылы сөйлегені жүрегіңе жылы шуақ мейір құятын. Бетіңнен қауып, арс етіп ала түссе, жүрегің бауырыңа деген жылы сезімнен айырылғысы келмей, қимай зырқ етіп, ащы запыран өтің ішіңе құйылып, заһары ішіңді ірітіп.

 

ЖӘРДЕМ АҚЫ ЖЫРЫ

 

Мен дүниеге келген соң алты ай шамасында әкем о дүниелік болыпты. Алла Тағаланың бұйрығы солай болған шығар. Бірақ онымен қазақтың шаруасы болмаған-ау. Себебі мен дүние есігін ашқан ай мұсылманша «Сапар» айы аталады екен. Анам айтып отыратын; «Сапар айының серті болады екен», – деп. Қызығы ай серті әлі туылмаған баланың атынан: «Не әкем сапар, не анам сапар, не өзім сапар», – деп айтылады екен. Серт менің атымнан айтылғанымен әлі туылмауым себепті мен ешқайда ешқандай сапарға шыға алмасым анық. Тек дүние есігін ашар-ашпастан шетінеп, сол арқылы ай сертінің сырын ашып, о дүниеге сапар шегуім бек мүмкін. Анам да солай айы-күні жетіп, мені дүниеге әкелу үшін толғатып отыр. Сондықтан ол кісі де ешқайда жолаушылай алмайды. Қызылдың құмында, қойшының киіз үйінде тек бір Алла деп толғатып отырған анам толғағы ауыр болса, ең бастысы Тәңірдің тағдыр тақтасына жазған жазуы солай болса, толғақ үстінде кенет сапарға шығып, жол жүріп кетуі де ғажап емес. Бірақ ол қайтпас сапар, мәңгілік жолы болмақ. Сондықтан да қазақ аяғы ауыр әйелді «Бір аяғы көрде, бір аяғы жерде», деп, қабағына қарап, бәйек болып, қатты сыйлаған. Сол себепті де өзге жұртқа сырттай қыз балаға қатал көрінетін қазақ қызына өбектеп, анасын аялаған, ана атын ардақтап, қадір тұтқан.

Сонда біздің үйден шын мәнінде сапарға шығып, сапар айының сертін орындай алатын жалғыз жолаушы әкем болып шығады. Бірақ ол кісі де еш қайда сапар шықпапты. Бір үйдегі бір кісі қатыны босанғалы жатқанда қайдан сапарлай қойсын. Анам айтып отыратын: «Әкеңді жол жүріп кетті деп, ер-тұрманын сыртқа шығарып қойдық. Сапар айының талабын солай орындаған болдық. Елдің айтуы ғой. Бірақ бәрібір болмады. Әкең өліп қалды» – деп, мұң көлеңкесі жүзін жабатын. Алланы қалай алдарсың. Тағдыр тақтасы ше, ондағы Құдірет қаламымен жазылған жазуды қайтерсің. Қазақ оны өмірге етенелеп «маңлайдағы жазу» атаған. Кейде «көресі» деп те жатады. Қазақтың «Көресіңді көрмей көрге кірмейсің» – демегінің де мәнісі осында. Ең ауыры «Сапар айында» дүниеге келген бала не әкесі, не шешесі опат болса, бұ дүниенің есігін аша салысымен-ақ «Ата-анасын жалмаған – жалмауыз бала» атанады екен. Сонда мен «Әкесін жалмаған – жалмауыз ұл» болдым ғой. Иә, мен дүние есігін солай ашқанмын. Жәй аша салмай, ауыр атақ арқалап кеп ашқанмын… Иә, Бір Алла, тағдыр – көресіміз өзіңнен…

Әкем Түркістан қаласының батыс жағын алып ағатын Сырдария өзенінің сол жағалауында отыратын Көлқұдық ауылының тұсында, Қызылқұмның ішінде Тасжүрек деген жерде дүние салыпты. Үкімет малын баққан қойшы ел ішінде қайдан отырсын. Мал жайымен сырттап көшіп жүретін малшы қауымның ежелгі әдеті дә. Баяғы өзімізге етене қазақшылық қой, ол кісі көз жұмғанда ешкім де әкемнің қайтыс болғанын ырастайтын анықтама алып, қағаз туырламаған. Тіпті қажет деп те санамаған. Кейін «пенсия» туралы сөз болғанда сол қағазы құрғырдың керегі мәлім болған. Әкеміздің қайтқаны анық, бірақ анықтама қағазы жоқ. Демек жәрдем ақы да жоқ. Болды. Сонымен іс бітті. Ауыл қазағының надандығы баяғы. Ауыл қазағының ауылдық кеңесі де сол шамада болған-ау шамасы. Әлде «Жаны ашымастың қасында басың ауырмасын». Кеңес үкіметінің ел жұртқа еге болады деген ауылдық кеңесінің сыйқы. Әлде «Жыламаса баласы, емшек бермес анасы». Менің анам да өзін; «Байым өліп, балаларымды баға алмай жатырмын» – деп көрсететіндей көріп, кеңсе аралап, есік сығалағанды ар көрген секілді. Қалай болғанда да Кеңестің кеңес беріп, жол көрсетуі кемшін соққан-ау.

Қаншама қиямет қайымды бастан кешкен қария жұрт қазекем; «Әкесіз, шешесіз жетім – тас жетім, әкелі бірақ шешесіз жетім – сор жетім, аналы жетім – жай жетім», кейде «май жетім» – деп те жатады. Сол айтқандай алдымен Алла Тағала, сонан соң анамыз Бибайша Нұрманқызының арқасында еш жетімдік, жетімсіздік көрмей өстік. Әкесі өлген соң берілетін үкімет көмегі  жәрдемақы, «пенсия» дегенді біз со қалпы көрмедік. Құдай бұйыртпаса қайтерсің. Тек менің төрт жасыма дейін айына төрт сом берілген. Бары осы. Сенсеңіз де сенбесеңіз де өз еркіңіз. Айына төрт сом кіретін үйде үйелмелі-сүйелмелі төрт ұл. Алды сегіз жаста, арты мен алты айлық. Біздің анамыз Бибайша бар қажыр қайратын сол төрт ұлы үшін бойына жыйнаған қайратты ана, сол кішкентай төрт ұлдың ертеңі үшін өрге ұмтылған ерен ер ана, төрт ұлдан өзгенің бәрін ұмытып, тек бір Алла деп алға аршындап адымдаған ана болды ғой.

Анамыз төрт ұлды жетектеп Түркістаннан Арыс көшкен. Дұрысы шешемнің; «Менің енді ішкімге тигім жоқ. Бар ойым осы төрт жетімді ішкімге тәуенде қылмай, күйеуге шығып, көгенгөз қылмай, жатқа жәутеңдетпей бағып қағып жеткізу», – дегеніне қарамай, біздің ұрудың соңғы би сарқыттары – шалдардың; «Келін айта береді. Әлі жас қой. Бәрібір біреуге тиіп кетеді. Одан да өзіміздің бір балаға қосайық», – деп әмеңгерлік салтпен талап етіп, қысымға ала беруінен қаша көшуі еді. Қазақ жесірін жәйдан-жәй қалай жібере қойсын. Бәрін өзі ұйымдастырып, советтік бір қызыл мілисаны жалдаған көлігіне отырғызып, айбат көрсетіп келіп, советтен, заңнан қорқып, әбден зәрәзәп болған тінейлерден қайын сіңлісін балаларымен тартып алып, көшіріп әкетіп, қатты қайрат көрсеткен анамның жеңгесі, түркістандық божбанның қызы Жамал шешеміз еді. Біз анамызды «Апа», анамыздың жеңгесін ерекше құрметтеп «Шеше» дейтінбіз.

Арыс қанша дегенде қалалы жер ғой, әркім әркімнің айтуымен әлдеқашан ұмыт болған жәрдем ақы-пенсия жайы қайта қозғалады. Анамыз советтік халықтық билік мекемесі қалалық исполкомның есігін ашады. Па, шіркін! Сонда еңбекшілдер мекемесінің қызметкері жетім-жесірді жебейді, кедейді көгертеді дейтін совет мекемесінің қызметкері, больщевик коммунист шенеуніктің анамызға айтқан әңгімесінің сияғы мынау болған екен;

– Апай, қағазыңыз тура емес. Сондықтан біз сізге ешқандай жәрдем ақы шығарып бере алмаймыз. Біздің сізге берген көмегіміз болсын, балаларыңызды түгел детдомға- жетімханаға орналастырып берейік.

Өзі қалалы жер ғой деп көп үміт етіп келген, онда да ел айтып қоймаған соң ғана келген анам үкімет пен партияның, халық қызметкерінің мына жетесіз жауабына қатты іренжіпті. Әлі күнге дейін есімде, үнемі еске алып, қатты қапа болып айтып отыратын;

– Әй, шырағым! Бұ не дегенің сенің а?! Байымды Құдай алып, балдарымды сендер алып, далада қаңғып қалатын, Тәңір өзі берген балдарымнан тірідей айырылып, есім ауып, жынды болатын жайым жоқ шырағым. Бермейтін пенсияңды жүдә бермей-ақ қой. Сенің пенсияңсыз-ақ күнімізді көрерміз. Күнімізді Құдай елтер өзі, – деп шығып кеттім дейтін. Дейтін де үндемей, ойға беріліп отырып қалатын. Бірақ, мен оның жүзінен ешуақытта қажу, дүниеден түңілу табын аңлаған емеспін. Керісінше, әрқашан ертеңгі күнге деген сенім, бір Аллаға деген тоба мен сенім көретінмін. Бүгінде отырып өзімше ойлаймын ғой баяғы: менің анамның орнында өзге кісі, әсіресе біз көрген өзінен-өзі қоқиып, өзін бізден жоғары санайтын европалықтар болса, көпке топырақ шашуға болмас әрине, әйтсе де бәрі болмаса да көпшілігі қуана-қуана келісуі мүмкін-ау деп. Біз – қазақпыз! Қазақ қызының болмысы, аналық терең табиғаты ешкімге, ешкімнің анасына ұқсамаған, ұқсамайды да. Ол – қазақ жұртының анасы. Жары жауға аттанып, жасы жиырмаға жетпей жесір қалған, бар тілегі күйеуінің түтінін өшірмеу болып, тұтас ғұмырын жарынан қалған шақалақ жалғыз ұлға арнаған аналар көп болды ғой бізде. Бізде сондай аналар көп қой. Біз ұрпақ тәрбиесіне өмірін арнаған қазақпыз ғой. Қазақ солай еді ғой…

Совет заманында, обалы не керек әкесі жоқ жетім оқушы балаларға түрлі материалдық көмек мектеп тарапынан беріліп жататын. Соның бірі, жылына бір ірет ағайыңның не апайыңның яғни класс жетекшіңнің дүкенге ертіп апарып, бірсыпыра киіндіріп қайтуы болатын. Жаңылмасам мен бір ірет қана осылай киіндім және алда бұлай киінуден үзілді-кесілді бас тарттым. Себеп… Ұмытпасам екі не үшінші класс оқушысымын. Күндердің бір күнінде класс жетекшім менің фамилиямды атап, орнымнан тұрғызып қойып, оқушыларға – кішкентай достарыма менің әкесі жоқ жетім бала екенімді айтып, салтанатты түрде хабарлады. Сол себепті совет үкіметі, әлемдегі ең әділ  әрі еңбекші елдің халықтық үкіметі мұндай, мен сияқты дегені ғой, жетім балаларды өз қамқорлығына алып, көмек көрсетіп отыратынын кеңес үкіметінің, коммунистік партияның ішкі және сыртқы саясаттарымен әдіптеп ұзақ әңгімеледі. Ұстазымның бұл әңгімесі менің жас бүлдіршін көкірегім үшін, аңғал сәби көңілім үшін өте ауыр соқты. Кішкентай кластастарым маған бірі жаны ашып аяп, бірі мүсіркеп, тіпті кейбірі мені бүгін ғана көріп отырғандай, бұрын танымағандай кейіпте таңданыспен қарап қалған. Нағыз халықтық, әлемдегі ең әділ сол себепті де ұлы совет үкіметі мен партия саясаты әлі дәріптелуде… Мен әлі түрегеліп тұрмын. Қатты қорландым. Намыс оты өршіп, бірақ сыртқа ақтарылып шыға алмай, кішкентай кеудемде тұншығып, кластас бүлдіршіндер алдында жер болдым. Тірідей жерленген мен – кіп-кішкентай оқушы бала, жерлеген -ұстаз. Ештеңеден хабарсыз тақылдап, әлі сайрап тұрған ұстазым менің, ұстазым…

Біздің қазақта бәлкім біздің үйде үлкенге қарап сөйлеуге болмайды деген ұғым құлағымызға әбден сіңген. Тіпті бізбен бірге туған десе де болғандай. Ал ұстазға қарап орынсыз бірнәрсе дей қою мүлдем мүмкін емес. Шамасы қып қызыл болып қызарып не түрім өрт сөндіргендей түтігіп тұрған болуым керек. Бірақ ұстазыма ештеңе дей алмай, мына қорлықтан еңсем езіліп, негізі ынжық өсіп келе жатқан бала болуым керек, басымды жерден көтере алмай, тұғжыйып тұрдым. Бұл сәт, мен үшін өте ауыр өтіп жатқан сәт әрқашан менің есімде… Ешқашан ұмытылмақ емес. Өле-өлгенше…

Ұстаздың өкінішке орай ұстаздық мәдениетінің төмендігі өскелең ұрпақ үшін қандай зиянды еді десеңізші. Бәлкім ол кісі оқыған жан болғанымен, тоқуды Тәңір оған жазбаған шығар. Меніңше осы соңғысы жөнге келеді. Мұндай жан тәрбие маңында жүрмесе  шіркін. Әттең ай, әттең дерсіз… Олар бұл салада әрқашан мол болып келеді. Мінезі ойқы-шойқы, арсың-гүрсің сөйлейтін, білімі шолақ, ең бастысы жан дүниесі бүлдіршін балалар үшін үнемі жабық келетін, көкірегі әуенсіз, топас ұстаздар кеше көп болған. Бүгін де бар. Ертең де болады. Өйткені олар өте өміршең келеді. Озғақ келеді…

Сонымен мені көп алдында осылайша қайта таныстырған ұстазым ұлы іс тындырғандай кейіпте кердеңдей басып, мені советтік қамқорлықпен киіндірмек болып, дүкенге ертіп шықты. Неге екені белгісіз, әйтеуір мен түсіне алмадым, кішкентаймын ғой, менімен кластас өз ұлын да ерте шықты. Иә, мен кішкентаймын, біз кішкентаймыз, бәріміз баламыз. Бірақ, мен бала болсам да кеудеме әлденендей күдік ұялады. Көп ұзамай ақ күдігім шынға айналды. Аудан орталығында орналасқан, жұрт «Жеті қыз» атайтын үлкен дүкен-универмагқа келдік. Шамасы сол зор ғимаратты дүкен-универмагта сататын тауарына сай жеті бөлім жұмыс жасаған. Жеті бөлімде жеті сатушы қыз қызмет еткен. Шамасы соған қарап біздің ауылдың бір дуалы ауыз адамы «Жеті қыз» деп айтып жіберген де сол даңғарадай дүкенге ат болған да кеткен.

«Жеті қыз» универмагында мені жетім бала ретінде үкімет есебінен киіндірген ұстазым, ұлын да менімен бірге, бәндәнің әр ісі Аллаға аян, менің есебімнен киіндірді. Кешегі қазақ баласы, шәкірттер бүгінгі балалардай емес, әсіресе ұстаз алдында өте ұяң, биязы келуші еді. Әйтсе де бала болсам да, ұстазыма қарсы келе алмасам да, маған осылайша елден бөлек, ұстаз жетегінде, «жетім» атты айдармен тегін киіну өте ауыр соқты. Жұрттың бәрі маған қарап; «Жетім, жетім», деп тұрғандай болады. Тағы да қорландым. Бәлкім бүлдіршін бала бойындағы жан тазалығы… О, тоба! Менің бала басыммен қорланып тұрған іске ағайым, ұстазым емін-еркін барып тұр ғой. Иә, солай. Ағайымның өзі аман бола тұра баласын менімен бірге, менің есебімнен киіндіргенін мен түсіне алмай дал болдым. Жо-жоқ, бәрін түсіндім. Бірақ қабылдай алмадым. Менің балалық таза жан дүниеме жат қылық болды ұстаз қылығы. Кішкентай жүрегім ұстаз тарапынан болып жатқан төмендікті, ыластықты, арсыздықты сезінді. Кіршіксіз көңіл жиренді. Ұстаз шәкірт көңіліндегі орны – ұстаздық биігінде қала алмады. Төмен құлдырады. Бала жүрек, таза жүрек биіктеді. Өзінің ұстазынан биіктігін сезінді. Өзінің ешқашан бұлай етпесін, мұндай іс етпесін нық сеніммен ойлады. Бала жүрек бұлқынды. Еңсесін көтерді. Бойын тіктеді. Бала жаны солай сезінді. Өзіне, өзінің адалдығына сенді. Көңілі соны қалады. Кішкентай бүлдіршін бала – ертеңгі ер азамат. Оның бойындағы адами қасиеттер жаратылысы мен туылуында-ақ оған Алла Тағала тарапынан беріліп қойған.

Мен өзімнің ешқашан бұлай етпесіме сендім. Ұстазымнан жирендім. Үйге келген соң болған жайды анама айтып бердім. Өзімнің өзгенің есебінен ешқашан киінгім келмейтінін, бүгінгі бастан кешкен қорлықтың енді ешқашан қайта қайталанғанын қаламайтынымды ашулы жүзбен баяндадым-ау шамасы. Мені салмақты ойлы жүзбен тыңлап отырған анам жан күйзелісімді ұққан секілді. Келісті. Жетімсіз қу дүние жөнінде, қайтсем жеткізем осы балдарға сол жетімсіз жаралған қу дүниені деп жүрген жан қыйналысын әңгімелеп мені үгіттеуге тырыспады да. Көп те сөйлемеді.

– Сүйтсең сүйте ғой балам, – деді. – Солардың көмегінсіз-ақ күнелтіп жатырмыз  Құдайға шүкір, – деді ойланып отырып. Сосын: – Құдай өзі жеткізеді, – деп түйді. Әңгіме осымен бітті. Жүрек қаламаған жәрдем ақы мәселесі осылай шешілді.

Бүгінде ойлаймын; «Шіркін, анамның қайраты-ай… Бір Құдай деген сенімі-ай… Сол қайрат пен сенімінің арқасында біреуден бір тыйын сұрамай, ешкімнен ештеңе дәметпей бар баласын жеткізді менің анам – Бибайша. Туыстарға да туыстарыңды асырап жатырмын деп міндет етпепті. Ауызға да алмапты. «Адамнан сұрағанның екі көзі шығар, Алладан сұрағанның екі бүйірі шығар» деп өзі айта беретініндей өзін де, балаларын да Алла асырап жатыр деп біліпті. Ақиқаты да сол ғой. Менің анам қандай биік еді десеңші… Менің анам Бибайша иманын ұрухына қазық етіп, әрдайым ар биігінен табылған екен…»

Келер жылы аудан орталығында жаңадан ашылған үш қабатты, зәулім ғимаратты, «Күн көсем – Ленин» есімімен аталған мектепке ауысып кеттім. Ұстаз ұлын,       кластастарымды көп уақыт көрмей кеттім.

Кейін көргенімде қатты таң қалдым. Ұзын бойлы, жауырынды келген өте ірі жігіт болып өсіпті. Бірақ сонысына қарамай тым момын көрінді. Қызық. Әкесі де шешесі де момын емес, пысық жандар бола тұра балалары солай болған. Ол әскерде жүріп, алыста Ресей жерінде опат болыпты. Өкінішті… Әттең бір қапы дүние-ай…

Ұстазымның жиренішті қылығы, бүлдіршін шәкірт менің сонша таң болуым, парталас досымның, қыршынынан қыйылуы бәрі, бәрі мені көп ойландырады. Бәлкім менің ұстазым өз ұлын өзі, өз пейілімен қысқа ғұмырға теліп, байлап қойды ма екен деп ?!

Ұстаздық өре мен азаматтық парыз биігіне, пейіл кеңдігіне ұмтылмаған тақыс әке солай тағдыр соққысын  алды ма екен?!  Кім білсін… Иә, бір Алла тағдыр өзіңнен…

Осындай сәттерде мұсылмандық шығыс жұртының хикаясы делінетін мына аңыз тақілеттес әңгіме еске түседі…

Баяғыда бір дәулетті шаңырақтың әйелі үнемі қайта айналып соға берген қайыршыны жақтырмай,  Алладан оған өлім тілепті. Қайыршының қайта оралып соғар мезгіліне туырлап, у қосып қамыр ашытып, әп-әдемі, тіпті сүп-сүйкімді тандыр нан пісіреді. Қайыршы да көп күттірмей келе қалады. Әйел арнайы пісірген нанын оған беріп жібереді. Құданың құдіреті дә, қайыршы ол нанды жемей, дорбасына сала салады.   Тіленшілікпен алдым екен деп, отыра қалып қайдан жей берсін. Оның үстіне ол да тірнектеп, қайыр садақа болса да басын қосып үнемдегісі келеді. Бұл – тірлік тауқіметі аталатын өмір, жалпы жаратылыс заңы. Ұзамай көрші қалаға сапар шеккен қайыршы жолда керуені тоналып, арып-ашып, жаяу-жалпы шұбап келе жатқан жолаушыларға жолығады. Олардың бұл жағдайын көріп, жаны ашып кеткен қайыршы олардың біріне дорбасынан нан алып ұсынады. Тарығып келе жатқан жолаушы нанды қарпытып, қатты асап жей бастайды да кенет құлап түседі. Жолаушылар жабылып, қайыршыны қазының алдына алып келеді. Ол болған жайды бүкпесіз баяндайды. Ең ауыры у наннан опат болған жолаушы әлгі әйелдің сапарда жүрген ұлы болып шығады.

Шіркін өмір, қайран да, қайран тірлік-ай… Дәрісіңді тыңдай білген жанға беретін сабағың  да мол-ау сенің…

 

ЖҰМАХАН КӨКЕМНІҢ БІЗДІҢ ҮЙГЕ ҚАТЫСТЫ ҮШ УАҚИҒАСЫ

 

Арыс қаласында тұратын кезіміз екен. Анам Бибайша жетімсіз қу дүние талабымен бір қойын базарға апарып сатпақшы болып, үлкен ағам Берсінбекке жетектетіп, өзі артынан шыбықтап айдап, қала көшелерінің бірінде шаршап-шалдығып келе жатады. Жалғыз басты малдың жеке жетекке көнуі жаһанда қиын. Бұлар келе жатқан көше көше мен көшені жалғайтын бұрылыс қана болса керек. Сөйтіп келе жатқанда Бекең жарықтық апама бұрылып:

– Апа, Жұмахан тәтем келе жатыр, – дейді. Шамасы «Не істейміз», дегені болса керек. Жұмахан немере-шөбере ағамыз. Әкеміздің немере ағасы Төлепбайдың яғни апамның Мөлепбай қайнағасының баласы. Қазақтың «Екі туып, бірі қалған» дегеніндей бауырлық жақындығына дау жоқ туысымыз. Бірақ олар Түркістанда, ауылда қалып біздің үй – бөліне көшкен, әмеңгерлік зардабынан қаша көшкен үй. Ағамның да апама сұраулы жүзбен қарау себебі сол. Қылдырықтай жіңішке көшенің басында сары пылашты, қоңыр шіләпілі, сері кейіпті Жұмахан көкем келе жатыр екен. Қаламаған кеуілмен қалт тоқтап, жылыса жөнелуге не шалт бұрылуға Жұмекеңе де оның інісі Бекең мен жеңгесі Биекеңе де өзге бұрылыс, тіпті бір қалтарыс та жоқ. Бұл да болса тағдырдың бір тәлкегі шығар туыстарды тар жерде тоғыстырып тұрған. Бәлкім сынағы… Олар бауырынан барын аямайтын бауырмашыл, туысына астындағы атын түсіп беретін туысқаншыл қазақтар ғой. Көріспегелі көп болған бауырлар амандасып қауышса, жүрекке жылы шуақ құйылып, мәре-сәре болысып, қазақша айтқанда бір жасап қалысады. Бәрі керісінше болса ше… Онда… Онда туыстардың сынақтан сүрінгені, бауырлардың бауырлық кеуілінің суынғаны болады дә. Суынған кеуілдің сызы жүрек мұздатар, мұздаған жүрек бауырдың ыстық қанын суытар.

Анам шалт шешімге келіп:

– Балам, тұп-тура тарта бер. Өзі тоқтап амандасса, біз де амандасамыз. Ел-жұрттың аман-есендігін білісерміз. Ыңғай бермесе қарама да тоқтама. Қаламаса қайырылып қайтеміз. Ештеңеден қаймықпай, қысылмай тура тарт балам! – деп қатал қайырады. – Сыр берме! – деп тағы нықтайды. Жалғыз қоймен алысып, қарадай қажып келе жатқан шешем баласын солай қамшылап, өзі де сыр бермеуге тырысып, бар қайратын бойына жыйып, еңсесін тіктеп ала қойса керек. Біздің Биекеңнің ойын түсініп, талабын таныған бала Бекең де қойдың сәл босаң ұстап келе жатқан бас жібін қаттырақ тартып, басын тік ұстап адымдай жөнеледі. Екеуін қатар қамшылаған жесірлік пен жетімдік намысы, намыс қамшысы еді. Шешемнің күдікті кеуілден туған намысты шешімі өзін ақтапты. Бұларды – біздің үйдің адамдарын жазбай таныған Жұмекең жарықтық шіләпісінің күнқағар алдын тұқырта төмен түсіріп, қаймана қазақ кейіпте жаңғыз аяқты, жаңғыз соқпақты қуыс көшеге әрең сыйып, ыйық тиістіріп жандарынан  өте шығыпты. Әттең, бір қапы дүние-ай десеңші…

– Е, көке, – деп ойлаймын мен осы күнде сіздің ұрухыңызбен тілдескендей күй кешіп. Ойласам, санама ең алдымен, сіз ініңіз бен жеңгеңізді жетім бала, жесір қатын амандаса қалсам, жағдай айтып қажытып, қаражат, түк болмағанда қарыз ақша сұрайды-ау деп қаупайлап, суық кеуіл, жат пиғыл танытып өте шықтыңыз деген ой келеді. Сіз жеңгеңізді онан туған ініңіздің шын бітімін, біреуден бір тыйын дәметпейтін табиғи болмысын таный алмағансыз-ау.  Менің анам Бибайша және оның төрт жетімегі еш уақытта ешкімнен, алыстан да, жақыннан да бір тыйын дәметіп көрген емеспіз. Сондықтан біз бала күнімізден-ақ еңбек етуге көп ұмтылдық. Менің достарым үш ай жазды каникул деп, демалыс деп қуанысып жатқанда біз сол күндерді үнемі еңбек күндеріне айналдырып отырдық. Аз да болса ақша тауып, анамызға демеу болуға тырыстық. Ауылда кім там салса (біздің жақта үйді осылай айта береді) біз соның кесегін құйдық. Біреу тамының сыртын түсіртіп, қайта сылатқысы келсе, тағы да біз дайынбыз көке. Қысқасы қоңсылар қора соқса да бізге айтатын. Олардың онысына да рахмет. Тілектестіктері ғой.

Біздің анамыз Бибайша оқымаған қарапайым қазақ қызы болса да, совет дәуірінде өмір сүрсе де  бес уақыт намазын қаза қылмаған, кісінің ала жібін аттамаған адам еді. Ол  шексіз құдірет иесі Бір Алла қыз баланы бұ дүниеге ұрпақ әкелуші және оны тәрбиелеуші етіп жаратқан деген аналық табиғат танымында болған, сол танымда өткен, отан болуды, ана болып өсіп-өнуді, өнегелі ұрпақ тәрбиелеуді Тәңірден тілеген ана болды.

Көке, сіз жеңгеңіздің қай ұрудың және кімнің қызы екенін қазақы ұғыммен жақсы білгесіз. Бірақ сіз құдаңыз Нұрманның кісілік келбетін, адами табиғатын, адамды адам етіп танытатын, өмір атты уақытша қоныста жарқын жүзбен жүргізетін, өмір сүрудің өзекті өрнегі болып өрілген бүкіл ұрухани бітімі мен  болмысының көпке ұқсамайтын даралығын танып бағалауға бәлкім дітіңіз жетпеген, бәлкім назар аудармағасыз. Менің нағашы атам Нұрман алтын, күмістен жүзік, сырға мен білезік соққан зергер болыпты. Зергерлік те Құдай берген қабілеттің арқасында болатын нәрсе ғой. Осы тұрғыдан алғанда  нағашы атамның санасында шығармашылық тұрғыда көркем өнерге жақын келген, Құдай берген эстетикалық зердесі, көркем безендіру қабілеті болғаны анық. Әйтсе де ол кісінің зергерлік қызметі ұзаққа созылмапты. Себеп: Нұрман ұстаның діни және рухани танымы және сол танымнан нәр алып, өркен жайған өмірлік ұстанымы. Кісі ақысын жемеу, қандай жағдайда болса да қиянатқа бармау. Бәлкім бір кісінің, қыз ұзатып, келін түсіргелі жатқан қазақтың қыз жасауы мен түрлі зергерлік бұйымдарға тапсырыс беруі қазақ зергерінің жұмыс және табыс көзі. Әйтсе де Нұрман ұстаның көзі анық жеткен нәрсесі бұл бұйым үшін төленген еңбек ақыдан тыс алтын, күміс үгінділерінің зергер қолында қалып отыруы. Оны қайта қорытса, келесі тапсырыс иесіне ұсынуға болатын мүлік заттың пайда болуы, және оның зергерге таза табыс болып келуі. Зергер ісмер нағашы атамды бұл табыс қуантпаған, керісінше үлкен ойға қалдырған. Бұл – көлденең табыс табу және кісі ақысын жеу. Бұл –  қиянат. Бұл – ұрлық. Осындай қорытынды ойға келген Нұрман зергер «Зергер мен бақсыны бөлек қояды деуші еді. Оның мәнісі осы екен ғой. Бұл біз істейтін тірлік емес екен» деп, зергерлік, ісмерлік істен түбегейлі бас тартқан екен. Осы орайда адамзат қоғамының әділетсіз құрылымына, адам баласының қиянатқа құштар кеуіліне, қисық қыңыр қылығына қапа көңілмен Абай бабамыздың «Моласындай бақсының, жалғыз қалдым, тап шыным» деп толғануы ойға оралады.

Менің нағашы атам жайлы толғанып, әңгіме айтып отырған анам, әкесі жөнінде «Сөйтіп, сондай табыстан бас тартқанша, бала-шағасының нәпақасы ғой, істей бергені жөн еді» деген бәндәлік оймен емес, керісінше әкесінің шешімін қатты қуаттап, әруағына үлкен ыразылық бейілде, перзенттік мақтанышпен айтушы еді. Ерлікке балап, тамсанып тұрып әңгімелейтін. Иә, менің нағашымның бұл шешімі – өзінше бір ұлы ерлік. Өйткені ердің ері еткен ерліктің ерені – кісінің өз нәпсісін жеңуі, өзін-өзі жеңуі.

Нұрман зергердің қайын жұрты да ғажап бай болыпты. Әйтеуір менің анам Бибайша нағашы жұртының, атасының байлығын ерекше даралап; « Менің нағашы атам ұлы жүз, дулат елінде, шымыр жұртында  Адырбай атты атақты, теңлесі жоқ бай кісі болған екен» деп айтып отыратын. Өзі кедей, төмен тұрмысты Нұрман оған да мойын бұрмапты. Күйеумін ғой деп көзін сатпапты. Дүние деген заттық мүліктік тілекке құштарлықтан ада, азат, ойы да, жан-тәні де азат өмірге қол жеткізген, адал еңбекті өміріне арқау етіп, өріп өтіпті менің нағашым Нұрман. Осындай адамнан дүниеге келген менің анам оқып білмесе де өмірлік танымы мен ұстанымы діни сопылық іліммен үндесіп, ғажап қабысып жатты. Сонда бұл не, әкелі балалы екі кісіні де ғажап таза өмірге, өмірлік ұстанымға жеткізген не құдірет… Бұл – қазақ топырағына ғасырлар бойы сіңіп келген дана баба Әзіреті Сұлтан ілімі. Ілім құдіреті. Қазақ сол сопылық ілімді өмірінің өзегіне, ұрухани болмысының өрнегіне айналдырған. Мен солай ұғамын, мен соған ұйыймын. Сондықтан біз де бұл қасиетті сопы анамыздың жатырында жатып-ақ бойымызға сіңіріп, жарық дүние есігін ашқанбыз. Көке сіз осыны білмегесіз. Жесір жеңгеңіздің биік ұрухани болмысын таный алмағасыз.

Айтулы уақиғадан көп кейін сіздің өзіңіз сыр қылып айтқан, Сыр бойында, біздің ауылда сырт көзден жасырын, түнде зікір салатын шалдар мен зікір туралы әңгімеңіз есіме түседі. Советтік тәрбие әсерінен менің түсініп-түйсінуіме ауыр соққан сол зікір салу әңгімесі біздің ауылдың Әзіреті Сұлтан ілімі мен сопылық жолында болғанын, сіздің де ұрухани мәселеде толысып өсуіңізге мүмкіндігіңіз болғанын көрсетеді-ау деп ойлаймын. Басқасын білмеймін, әйтеуір Әмірбек марқұм «Жұмаханның молдалығы бар. Ілімі күшті. Бірақ өзі жолын ұстамай жүр ғой» деп, сіздей інісін ағалық сезіммен мақтан тұтып айтып отыратын.

Көке сіз бізді жек көрген жоқсыз. Тек сізді қу дүниелік, бәндәлік ой алдады. Бауырыңнан, туысыңнан мен қымбатпын деп алдады. Сіз алдандыңыз. Бәлкім бұл бұрынғылар көп айтатын, «Білімді адамды көп айналдырады» дейтін сайтанның сапалағы шығар. Иә, бұ дүниеде бұндай-бұндай жәйттер болып тұрады. Сол себепті де көнекөз қазақ бұ дүниені «Опасыз жалған» атап, опынған шығар талай-талай.

Көке сіз  бақилық болып, ұрухқа айналғаныңызға да бірталай уақыт өтті. Көке мен бәрібір сізді жек көре алмаймын. Өйткені мен сіздің ініңізбін. Өйткені мен қазақпын, бауырын бәрінен қымбат тұтатын. Әр туысына жүрегінің түкпірінен орын беріп, жұдырықтай жүрегіне сыйғыза алатын. Бәлкім бүгінгі ұрпақ, бүгінгі қазақ мені түсінбес. Әурелік санар, ескі әуенмен, сарынмен сенделген. Өйткені олардың көбі – қазақ жүрегіндегі асылы, алынбас қамалы – мың жылдық ұрухани қазынасын қадір тұтып, қастерлеуден гөрі заттық мүлікке ынтызар, зат, мүлік ғашықтары. Әйтсе де мен бүгінгі қазақтың да мың жылдық бабалар жолымен жүргенін, бауырын сүйгенін қалаймын. Бірақ әрине сізше емес… Көке, Тәңірім өзі кешірсін, сізді де, мені де…

Арада жылдар өтті. Арыстан Шәуілдір көштік. Ойымыз, аңсарымыз көк күмбезді Түркістан болатын. Өйткені ол туған ауыл біз үшін. Анам көгенкөз жетімдерін бауырына алып Түркістаннан қаша көшіп бара жатқанның өзінде де менің еліме, өзінің қайын жұртына қайырылып тұрып:

-Ау, ағайын! Сіздер – менің мына жетімектерімнің жұртысыздар. Бұ балдар сіздердікі. Мен де олардың өз жұртында, туысқандарының жанында өскенін қалаймын. Сондықтан мені түпкілікті кетіп бара жатыр деген ойдан аулақ болыңыздар. Амалсыз кетіп барамын. Оны өздеріңіз де біліп отырсыздар. Сол себепті де мына Құдай берген балдардың алды он үшке келсе болды, орталарыңызға қайта көшіп келемін. Он үште отау иесі деген ғой. Орталарыңызға келіп, қайта қауышып сіздермен ел боламыз деп ойлаймын. Жұрт болып өсіп-өніп отырармыз Құдай бұйыртса, – деп қайыра көшіп келуге уәде етіп, хайырласып аттанған. Бірақ қазақ – шежіресінің әр бұтағын санап отырып өсетін, әр тармағын танып, танытып отырып туысатын, туыстық бауырлықпен ұрпақ тәрбиелейтін ел. Сол шежіреге сай біздің ең жақын туыстарымыз  түрлі тірлік талабымен Шәуілдір көшіпті. Соған орай біз де сонда келдік. Түркістан, Шәуілдір ұлы су Сырды жағалап, қатар қонған ел ғой. Сондықтан бұ жұрт Түркістаннан Шәуілдірге, Шәуілдірден Түркістанға талай-талай көшкен секілді. Оның үстіне жұртты дүрліктіріп, тамырынан қозғап, қопара төңкерген совет саясаты тағы бар.

Жұмахан көкем елде жоқ екен. «Мына татар қатынды құмға апарып сабамасам болмады» деп совхоздан бір отар қой алып Қызылқұмға көшіп кеткен деп есітеміз. «Е, оның қатыны қандай таяғыңа болса да дес бермейтін, қайтпас қатыбас, бірақ балағынан бала шұбырып, өкіртіп туып жатыр. Сөйтіп түбі Жұмаханды жығады ғой», деп қойысады үлкендер. Кейіннен «Ойбай, несін айтасың, Жұмахан Шәуілдірде де, Түркістанда да жоқ екен. Қызылорда жаққа өтіп кетіпті. Со жақта бір совхоздың қойын бағатын көрінеді» деген хабарлар шығып, бала біздердің де құлағымызға жетіп жатты. Шындығында осы әңгіменің барлығы қазақтың туысқанының тым алысқа ұзамай, елдің ішінде отырғанын, жандарында жүргенін қалайтын біртуған бауырлық сезімнен туындап жатқан жәйт еді. Қазақ туысқандардың ынтымағы жарасып, бір ауыл болып отыруының өзін жоғары бағалап, жаңадан бас қосып жатса «Ел болып қалдық» деп қуанысып, бұрыннан айрандай ұйып, ауызы бір болып отырса « Тәңірге тәубә, өзге жұрт секілді біз де іргелі елміз» деп, марқайысып, көңіл тоғайтып тірлік қылатын болған. Қазақ сондай ел, әр отауды «Отан» деп қалай қастерлесе, Ордалы жұртын да солай от – аналы отаудан туындатып, елдің әрбір от жағып, түтін түтетіп отырған отауымен сабақтастырып баламалап «Отан» атаған. От жағып, түтін түтету – ел болу, ол – қазақ өмірінің мәні, мәңгілік мұраты. Иә, менің туыстарым да дәл осы Ұлы даланың ұлық жұрты, ұлы мұратты қазақтың жалғасы.

Арада біраз жылдар өткен. Бір күні Әмірбек көкемнің үйіне амандасып, әңгімелесіп қайтуға кеткен шешем:

– Ана Доғал тәтең келіпті. Отары түп-түгел Қызылорданың күрішіне түсіп, суға қарық боп, қырылған көрінеді, – деп келді. «Доғал» демегінің мәнісі қазақтың «Ер мұрынды келсін, ат ерінді келсін» дегеніндей анамның қайнысы Жұмахан мұрнының үсті биік біткен, дөң мұрын жігіт болатын. Қайнысының атын атауға тыйым салынған қазақы ұғым мен салт тағы бар. – Әйтеуір өзі солай депті. Аржағы ағаңның өзіне, ақиқаты Аллаға ғана аян балам, – деп анам ойланып отырды да сосын – Бізге де кеп қалар – деп жалғады сөзін. – Сол малдың орнын толтыру үшін ел аралап, жылу жыйнап жүр екен. Жылу жыйнамай қайтсін, үкіметтің малы ғой. Сотталып кетермін деп қорқады дә. Қорыққан соң жүр дә жексұрын боп, беттің арын белге түйіп, – осы арада сәл тоқтап алды да, – Сүмелеңдеп, дуана боп, – деп тағы қосып қойды. – Қарашы, а, енді туысқан, бауыр керек болыпты өзіне, – Анам Жұмахан көкемнің жүрген шаруасының жайын жақтырмай, біраз таусылып сөйлеп отырды. Бұрын бұ кісінің бұлайша күйзеліп сөйлегенін байқай қоймаған секілдімін. Сөз саптасы мен дауыс ырғағынан қайнысының қылығын  құптамай отырғаны, оған қосымша көкірегін тесіп бара жатқан өзгеше бір қыжыл, қара қазандай өкпесі бары аңғарылып-ақ тұр. Ағайын арасындағы үлкен өкпе, іренішке себепкер уақиғадан хабарсыз басым, анамнан қайнысына қатысты қапалы көңілінің себебін сұрадым. Сонда анам Арыста өткен уақиғасы шағын бірақ зардабы зор, жүрек суытар әңгімесін айтып беріп еді.

Көп ұзамай үйге Әмірбек көкем келді. Жанында Жұмахан тәтем. Жүзі төмен. Басын салбыратып, жанарын жерден алмайды. Қазақша айтқанда жанарымен жер шұқып тұр. Оларды шарбақ сыртында қарсы алып, үйге кірдік. Шешем шәй қойды. Қысқа сұрақты, нақты, тақұл-тұқыл жауапты, көңілсіз сұхбатпен шәй ішілді. Әңгіме өрбімеді. Бұған дейін біздің үйдің табалдырығын аттап көрмеген Жұмекең жалпы әруақтарға, әкеме бағыштап, нәшіне келтіріп Құран оқыды. Сыртқа шықтық. Көп сөзге жоқ көкем жеңгесіне қарап:

– Бибайша, жаңағы жұмыспен жүрміз ғой. Мына қайныңның келген шаруасын бітіріп жіберсей, – деді. Шешем үндемей мал қораға қарай ықылассыз, селсоқ қозғалды. Маған бірге жүр дегендей иек қақты. Қорадағы қой ішінен ала бүйір ор тоқтыны нұсқап:

– Осыны ұстай ғой, балам. Ағаңа берейік. Келетін жөні жоқ еді. Келді. Келгесін  амал жоқ енді. Алып кетсін, – деді. Өңі сұсты, қабағы қату көрінді. Ала бүйір ор тоқтыны сүйреп, қора сыртында күтіп тұрған ағаларымның алдына келдім. Осы сәтте күтпеген уақиға болды. Кенет анам оқыс қылық, қатал мінез көрсетіп, берілген малды жетектеп кетуге ыңғайланып жатқан қайнысына қаратып қолын жайып:

–  Е, Құдай, бізге береке беріп, мал-жанымызды өсіре бер, мына Доғал қайнымды елден сұрата бер. Елден сұрағанын, жылу жыйғанын қоймасын, – деп бата жасап, бетін сыйпады. Мұндай жағдайды күтпеген басымыз, аңырып қаппыз. Әйтсе де ешқайсымыз, ағайынды үш бауыр Биекеңнің оқыс батасын қолдап, бет сыйпамадық. Ешкім үндемеді. Апамның екі қайнысы үнсіз қалыпта, төмен қараған бойы бірі жетектеп, бірі айдап, ор тоқтыны алып кетті.

Соңынан Әмірбек көкемнің:

– И-й-й, Бибайша-ай, беретін малыңды бермей қойсаң мақұл ғой. Жұрт қатарлы жылуыңды беріп тұрып, о сөзді несін айттың, – деп, кәдімгідей бауыры үшін жаны ауырып, шын қиналғаны есімде. Жеңгелерінің сөзін Жұмекеңнен гөрі Әбекең қатты ауырлап еді. Әмірбек көкем шын қазақы көңілдің, бауырлық сезімнің адамы еді-ау жарықтық. Жұмекең үндемей, тек ішінен: «Шешеңнің қотыр…» деп жеңгесінің қойын алып, өзін боқтап кеткендей көрінеді маған. Ол анық енді. (Шешемнің бетінде шешектен қалған қотыры бар еді). Шешеден боқтап, балағаттауға құмар теріс салтымыз бар ғой. Үндемей ақ, адал малын жетектетіп жіберіп, қала бергеннен гөрі, қайнысынан көңілі қатты қалғанын ашық көрсеткісі келгені ғой. Өзін-өзі іштей қайрап: «Кезі келгенде айтам дегем. Неге айтпаймын. Айтамын», – деп тұрғандай көрінеді анам сол сәт. Қазақтың «Қалған кеуіл, шыққан жанмен бірдей», – деуінің мәнісі осы екен ғой деп ойлап қоям кейде еске алып. Оның үстіне жетім балдардың аузынан жырып, жесір қатыннан мал дәметкен, алған қайнысының қылығын «Өлімнен ұят күшті» деп, өлімге балап айтса керек шешем.

Арада тағы да көп жылдар өтті. Біз тағы да Шәуілдірдеміз. Көп жылдар Алматыда болып, оқып-тоқып, елге қайттық десек болғандай. Анам Сайрамбек ағамның қолында. Ары-бері өткенде соғып, хал-жағдайларын біліп тұрам. Бір соққанымда Жұмахан көкеммен ұшырастым. Бір Шәуілдірде тұрсақ та күнде қауышып жатқан жоқпыз. Кісі қу тірліктің қуғынымен жүреді екен ғой. Қуанып қалдым. Хал-жағдай сұрасып қауқылдасып қалдық. Бірге отырып шәй іштік. Шәй үстінде аңғарғаным: көкем ағамнан қаражат сұрай келіпті. Әрине қарызға ғой. Көлемі бақандай мың сом. Совет уақтысының мың сомы деген қомақты қаржы. Сұрап келу себебі, Жұмекең жарықтықта бала басы барлау болды ғой. Сол көп баладан бір қызы тұрмысқа шығыпты. Шамасы алып қашып кетсе керек. Ол кезде солай үйлену үрдіс болып, жаппай етек алып кеткен еді. Сол құдалар құдалыққа шақырып жатқан көрінеді. Көкемдер соған жыйылып жатқан сыңайлы. Бұл жол оңай жол емес. Қыз бердім екен деп, құр қол шауып бара алмайсың. Ел дәстүріне орай қаншама жол, жоралғы жасауға тура келеді. Қазақ қызымның жүзі төмен болмасын деп барын салады ғой мұндайда. Бәрі де малмен, ақшамен бітеді. Көкемнің жаны қысылып, қыйналып келіп отырғаны аңғарылып-ақ тұр. «Суға кеткен тал қармайды» дегендей соңғы үміті ағам Сайрамбек болып тұрғанға ұқсайды. Ағама:

– Айналайын, Сайрашжан, қол қысқа болған соң көрген күні сол да адамның, ақша сұрап бармаған жерім, баспаған тауым қалмады. Болмады. Ешкімнен шықпады. Қайтемін енді. Содан сол, әуелі Алла, сосын бір сен деп келіп отырмын, – деп таусыла сөйледі. Ағамның жүзінен қаражаты құрғырдан қайтқан қайрат, қажыған түр көрініп-ақ тұр. – Сенен шығады ғой. Білем ғой. Сенде бар ғой. Сайрашжан айналайын. Бітіріп жібер менің келген жұмысымды, қайт қылма, – деп қатты өтініп, жүзі солып, жүні жығылып отыр. Ағасының қатты қадалғанынан Сәкең де сасып отыр. Қанша дегенде әкесінің немере інісі ғой. Қаражаттың барлығын біліп келіп отыр ғой көкем деп, жылдап жыйнап жүрген ақшасын жылағандай болып отырған ағасына бере қойайын десе оған сенбейді. Мінезін де, қу дүниеге деген  пыйғылын да біледі. Сондықтан:

– Ой, көке, қайдағы ақша ?! Бізде басы артық қаражат қайдан болсын. Бір айлыққа    қарап отырған адамбыз ғой, – деп, ағасының аларман шабуылынан барынша қорғанған болып отыр. Меніңше мұндайда қабағыңды түйіп, түсіңді суытып, сызды қабақпен шығарып салмасаң болмайды. Болмаса бәрі бекер. Буыныңның босағанын байқаған бауырың, қазекем алмай қайтпайды. Қона жатса да алады. Бірақ мінезі жұмсақтау Сәкең қатты қайырып айта алмай отыр. Інісінің әужайын аңғарған көкем де, езіліп отырып емініп, еңсеруге айналған.

– Сайрашжан, айналайын, еш уайым қыма. Ұзатпаймын. Ана қыздан да хабар алып отырмын ғой. Маған ат мінгізетін болып шешіп қойыпты. Соны сатамын да беремін, – деп тақымдап қояр емес. Ағам дағдарған сайын, момақан кейіпте монтыйып отырып, емешегін жағып. Шешем екеуіміз қарыз саудасына тұмсық тықпай өзімізді дербес ұстап отырмыз. Бірақ байқап отырмыз. Сәкең сасайын деді. Біз жаққа жалтақтап, қайтеміз дегендей кейіп танытып қояды. Сонысының өзі ақша барына бар ғой, берсек беріп жібереміз бе деген сұраулы жүз танытып тұр. Мұны көкем де көріп, жазбай танып отыр. Осыдан кейін оны ақша бермей шығарып салып көр. Тұйыққа тірелген Сәкең біруақытта Биекеңе қарап:

– Апа, сіз неғыл дейсіз? Мына Жұмахан көкемнің жұмысын бітіріп жібереміз бе, қайтеміз? – деп  сұрады. Ұзақты күн үнсіз отырған анам салмақты, ойлы жүзбен баласына қарап отырып:

– Шырағым, балам, айт десең айтайын. Күні бойы әңгімелеріңе араласпай, бауырлардың арасына түспейін деп, бой тартып отыр едім. Болмадың. Айтсам, «Айтқанның аузы жаман, көргеннің көзі жаман». Ағайын да, бауыр да сенікі, ақша да сенікі. «Бер», деп те, «Берме» деп те айтпаймын. Өзің шеш балам. Бірақ, айтпады деме, мына сенің ағаң берген ақшаңды алуын алады, бірақ қайтарады екен деп еш ойлаушы болма. Бұған берген ақшаң еш уақытта қайтпайды. Қайтарады екен деп әуре болма,- деп тоқтады. Анамыз тағы да қатты кетті. Айтар, бірақ бұл дәрежеде, сонша қатты айтады демеппіз. Тағы да аңырып, үнсіз қалдық. Ауыр үнсіздік болды. Сәлден кейін барып көкем:

– Берем ғой. Неге бермейін. Қайтарам деп уәде етіп отырмын ғой, – деп жеңгесінен қаймыққандай болып, төменшіктеп, жасық жауап қатып жатты.  – «Уәде – Құдай аты» деген бар емес пе, – деп тағы қосып қойды. Онысы да босаң шықты. Қазақы қайнылық үлгімен батыл-батыл сөйлеп, жеңгесін тойтарып тастауға дәрмені болмады. Тайсақтап, тая соғып отырғаны, қойқаптағы ескі қорда  қозғалып кете ме деп қаймыққаны. Онысы – шешемнің көңіліндегі ескі жараның әңгімесі. Бұдан кейін анам да көп қаузаған жоқ. Тек ағама:

– Мен айтарымды айттым. Аржағын өзің білесің, – деді де қойды. Үй ішінде орнаған қолайсыздықтан соң, ағам бауырына жаны ашып, бүйрегі бұрып кетті ме әйтеуір, орнынан шапшаң көтеріліп, көрші бөлмеге шығып кетті. Бір шешімге келгені көрініп тұрды. Сәкең көп ұзамай, ұзақ ырғасып, қыймай отырған ақшасын ағасының алдына әкеліп қойды.

– Көке, «Тауып алсаң да, санап ал» деген, санап алыңыз. Тұп-тура мың сом, – деді.

Көке, содан бері де талай жылдар өтті зымырап. Сіз со қалпы ініңізден «Уәде – Құдай аты» деп алған ақшаны қайтармай, «Әні-міні» деп, сүйретіп жүріп, сіңіріп кеттіңіз. Жеңгеңіздің, анасының қатаң ескертуіне қарамастан, сізге деген бауырлық сезіммен, інілік ілтипатпен ұсынған қаражатты қайтармадыңыз. Ер азамат ағамыздың айтқаны емес, әйел заты анамыздың айтқаны болды. Көке, бәндәлік бұйрықты күніңіз жетіп, мына бейопа дүниеден опа таппай, о дүниеге оздыңыз. Қайтесіз, қайраны жоқ, көш керуен дүниесі ғой, бұ дүние… Бірақ көке, мен күдікті ой ойлаймын кейде… Сіз артыңызға ұрпақ қалдырдыңыз, ұлағат қалдыра алмадыңыз-ау. Өмір сүрдіңіз, өнеге, өрнек қалдыра алмадыңыз-ау. Көке, мен соған шын көңілден сіз үшін өкініш етемін және шынайы інілік бейілден ана жайыңыздың жарық болуын Тәңірден тілеймін…

 

ТОЙЖАН КӨКЕМ УАҚИҒАЛАРЫ

 

Әкемнің ағасы Төлепбай – бабам Бердіқожаның туған інісі Үсеннің ұлы.

– Әкең «Осы үй өте қазанды еді. Осы Оңал келін болып түскелі оңбады, берекесі кетті» деп отыратын. Неге екенін қайдам, әйтеуір сүй дейтін. Біздің Соңал абысын жеңгесі ғой, содан сыртынан болса да қыжыртып айтатын шығар деп ойлаймын. Абысын базаршыл, саудаға құмарлау кісі еді. Шәуілдірдің базарында айран, сүт сатады екен. Әкең ағарған сатады деп сонысын жақтырмайтын, – деп шешем Бибайша өзім көздерін көріп өскен Тойжан, Жұмахан көкемдердің үй ішін әңгімелейтін кейде. Малмен қонып, малмен өрген қазақ қой, айран, сүтті ақ деп, ағарған деп қадірлеген, бірақ саудаға салмаған, тегін ұсынған. Әкем сол болмыстың төлі ғой. Содан айтып қалатын болғаны ғой. Шешемнің со кісі жайлы айтқан бір әңгімесі есімде. Әкем мен шешем Қазақтың атақты ақындарының бірі, шәуілдірлік Бекен Әбдіразақов «Ойһой, Шәуілдірдің базары-ай» – деп жырлаған, кісісі құжынаған Шәуілдір базарынан  аз ғана бидай сатып алып Төлепбайдың үйіне соғады. Оңал апамыз:

– Қанша килә, – деп сұрайды. Бұлар келісін айтады. Апамыз:

– Жоқ мына бидай сендер айтқаннан көп, – деп тартып көріп, артығын анықтап, дереу базарға барып қайта сатып келіпті. Шамасы үйлері жақын болса керек. Шешем соған таң қалып: «Өзі көп те емес. Азғантай ғана нәрсені ерінбей-жалықпай барып, сатып келді ғой» деп отыратын. О кісінің қылығы кең далада, ұлы шөл Қызылқұмда мал жайып, уақыт тараңдау болса да шәріден гөрі кең тұрмысқа, аз да болса малды тірлікке үйренген ата-анама тіпті ерсі көрінсе керек.

Төлепбайдан екі ұл қалған. Үлкені – Тойжан. Кішісі – Жұмахан. Тойжан көкемнің атының бұлай қойылуы, сол жылдары қазақ жұртшылығы бастан кешіп жатқан кезекті аштыққа байланысты болыпты. Туған жылын мың тоғыз жүз он алты десуші еді. Әкем айтып отырады екен:

-Ел аш. Өлгені өліп, өлмегені әзер қыбырлап тірлігін қылып жүрді. Қазақтың бар қатыны туудан қалған. Қайдан тусын. Оған шама қайда. Ел сүйтіп жүргенде мына біздің Оңал Құдай оңлап, жүкті болып, осы Тойжанды туды. О да боса Құданың құдіреті шығар. Содан аштық кетіп, аштықпен бірге келетін, өзі қырылып жатқан жұртты онан әрі қынадай қыратын бәлекет кесел бәлемет тоқтап, тойыншылық болсын деп атын Тойжан қойды ғой – деп.

Кейін совет келеді. Жаңа өкімет жасаған аштық бүгінде көп айтылып жатқан, қазақты миллиондап қырған алапат апат болды. Сол жүдеу өмір жалғасы, аяқ жағы, толық болмаса да шет жағасы дегендей, анық көрінбесе де көпке дейін ықпалы сезіліп тұрды-ау со неменің. Аштық емес. Аштық жоқ, бірақ тырбанған тірліктің бар саласында жетіспеушілік, жетімсіздік болып тұрды. Бірақ оны халық терең сезінген жоқ деп толық айта аламын. Өйткені олар әлемде теңлесі жоқ әділдік, теңлік орнаған бірден-бір мемлекетте өмір сүріп жатсыңдар деген сұлу сөзден сырлы сарай салған «ертегілер елінде» тірлік кешуші еді. Соған сенуің керек. Сенбесең тақай қоятын таяғы бар. Таяққа тоқтамасаң торлы тозағы тағы бар. Оның үстіне советтік қазақтардың бұрынғы бейпіл, ағыл-тегіл өмірі тым алыста қалып еді. Бүкіл әлем баласы осылай да ғажап бақытты өмір сүруге бола ма екен деп, бабалар тұрмысына тамсанып, соңынан көре алмай күндеп, сұғын қадап, аш-арық қалыпта, қазақ жұртына жаяулап жетіп, қазақ сәні мен салтанатының түбіне жетіп тынды. Өз елдерінде өзі құл, Құдай жарытпаған, жарымаған жұрт, өз сорына қазақты қосып серік етті. Өздеріндей сорлы жұрт етті. Қазақ жұртына алыстан сүйретіп әкеген сорын өздерінше мәдениет атады. Егер кезінде кеңестік саясат ілімі ұлы ойшылдар атаған пәлсапашылдар қиял еткен коммунизм  үнемі аштықтан арып- ашыған, жүдеу Еуропа жұртшылығы үшін алыс сағымды арман ғана болып қалса, қазақ баласы ғасырлар бойы өздері «Қой үстіне боз торғай жұмыртқалаған заман» атаған  құлдықсыз теңлікте, молшылықта талай ғасырлар тірлік етіп еді. Уа, шіркін жалған-ай десеңші… Жалғандығыңды, опасыздығыңды қазаққа қайта-қайта дәлелдеп…

Совет заманындағы жетімсіздіктің жемісі ғой, бұрын ауылына тоқтамай, қиялай өтіп бара жатқан жалғыз жолаушыны қайырып әкеп, қой соятын қазақ, келген кісі кеуіліне жақса ту бие жығатын қазақ, қонағы қарт болса, жылы жұмсақ жесін деп, жабағы шалатын қазақ, базардан төрт үй жабылып жүріп, жаңғыз қой сатып алып, өздерінше аяқ алдық немесе бір қойды аяққа сойдық деп күпінетін дәрежеге жетті. О, Тоба ай… Әсіресе бір қойды төрт аяққа тең бөлген, тумысынан қасап қазақ бір бас төрт пақайды бір-біріне қимай қиналатын. Аяғында аға сыйлайтын қазақы ғұрпымен ішіміздегі жасы үлкен сіз ғой десіп, бір бас төрт аяқты үлкендерінің етіне қосып беріп тарқасатын. О, даладай дархан қазағым- ай… Соры қалың, қыртыс-қыртыс маңлайың-ай сенің… Саған «Жүн жеп, жабағы тышқызған» қатпар-қатпар заманаларың-ай сенің…

Тойжан ағам соғыс мүгедегі еді. Денесі бүтін, аман тек қолынан жараланып қайтқан секілді. Төлеш атты қатыны, Ақансері, Амансері атты екі ұл, Күләйхан есімді бір қызы болды.

Біз Түркістаннан Арысқа көшерде шешем Бибайшаның туыстарға берген уәдесі бар еді. Ол баланың алды Берсінбек он үшке келсе ағайын арасына, Түркістанға қайта көшіп келу еді. Бірақ біз Шәуілдірге көштік. Оның себебі, «Қарысты қарыс, сүйемді сүйем дейді» дегендей, ағайын ел ішінде бізге табын, қазақтың екі туып, бірі қалған деп отыратын жақындарымыз Әмірбек пен Тойжан Шәуілдірде тұрушы еді. Екі үй ғана болып отырған туыстар қасына үшінші болып біз қосылдық. Біраз жыл үзіліспен қауышып, мәре-сәре болыстық.

Туысқандары тағдырдың айдауымен тоз-тоз болып, бет-бетіне кеткенде Әмірбек марқұм иен жатқан Қызылқұмда жалғыз үй қалғандай сезініпті. Содан бағып отырған қойын тастап, тартып жүрген көкпарымен қимай-қимай қоштасып, ет жақыным, немере ағам деп Тойжан көкемнің қасына көшіп қонған екен. Құмда малмен отырған қазақ Әмірбек ағасы Тойжанның қасына едәуір малмен келіп қоныпты.

Ағасының қасына келген Әмірбек алдымен там салуға кіріседі. Әдеттегідей екі там бір дәліз. Біздің жұрт әбден үйренген баспана үлгісі. Әйтсе де соның өзіне де мол қаржы керек. Малының бірін сатып керегін алады, бірін сойып ас етеді. Сойылған қойдың басына ағасын, жеңгесін дереу шақыра қойысады. Қандай ырахат. Қазақтың жан жүрегінен, жылы қанынан бастау алатын таза қазақы ырахат сезім. Ынтымағы жарасып, әжүк-күжік әңгімесін айтысып солай жүріп жатысады. Бұған дейінгі өмірі Қызылдың құмында қой бағып, көкпар тартумен өткен дала қазақ Әмірбек Шәуілдір жұртын таный бермейді. Бар білетіні ағасы. Оған жұмысқа тұрғысы келетінін айтады. Ағасы:

– Айналайын Әмірбек, шұрқ етпе. Өзім жұмыс тауып беремін. Ана бөлем бар ғой менің, сол үлкен бастық. Сенің жайыңды соған құлаққағыс етіп қойдым. Боп қалады жақында, – деп қояды. Ағасының айтқанына айрандай ұйып бұл қалады, ет жеп, жас сорпа ішіп ағасы кетеді уәдені үйіп-төгіп. Сүйтіп апталар, айлар өтеді. Бәлкім жыл жылжыйды. Күндердің бір күнінде оман жағалатып, мал жайып жүрген Әмірбекке жұмыстан үйіне қайтып бара жатқан Жетімдер, оның ішінде Ырсымбет Құлбатыров Алашбек деген кісі тоқтап сөйлеседі:

– Шырағым Әмірбек, өзіңді күнде көрем. Мал жайып жүресің. Еш жерге жұмысқа тұрмаған сияқтысың. Жұмыс істеп, үйге айлық кіріп тұрмаған соң, бір малдың берекесі болмайды. Көпке шыдас беруі қыйын-ау. Жайыңды айтшы, неге жұмысқа тұрмай жүрсің? Көкем байғұс қызарақтап:

–   Ағам жұмыс тауып берем деп жүр. Бірақ бомай жатыр. Боп қалар деп күтіп жүрмін ғой. Ағам болады дегесін боп қалар, – деп жауап береді. О кісі де қоймай қадалып:

– Сонда істейтін жұмыс таңдап жүрсің бе? Оқығасың ба? Әлде табылған жұмысты істей бересің бе? – деп тақымдай түседі. Бұ кісі өзінің оқымаған, бұған дейін Қызылқұмда, Сырда қой бағып жүрген жан екенін айтады. Әмірбектің сөзін бөлмей тыңдаған о кісі:

– Қарауыл болып істейсің бе? -деп анықтап сұрайды. Көкем малын сата-сата, ертеңгі күнін уайымдап жүрсе керек:

– Қарауыл болып та, басқа болып та істей беремін. Әйтеуір табылған жұмысқа дайынмын, – деп құлшына жауап береді. Құлбатыр ақсақал шешімді сөзін айтады:

– Болды. Бәрін түсіндім. Ертең ерте маған жұмысқа келе ғой. Аудандық ауруханаға.

– О, Құданың құдіреті! – деп көкем үлкен таңданыспен айтып отыратын. – Азанда- азанымен шапқылап, ауруханаға да жеттім. Іштеңесі жоқ. О кісі бастыққа өзі алып кіріп, жағдайымды айтып, ілезде жұмысқа тұрдым да кеттім. Өзі де әжептеуір бастық екен. Сонысына қарамай мені жетектеп жүр. О кісінің жасаған жақсылығы өмірде естен кетпестей болды өзі. Жақсы азамат еді ғой жарықтық. Жатқан жері жай босын. Содан қарауыл да болдық, майшы да болдық, сушы да болдық. Әйтеуір бала-шағаның несібесі, жаман болған жоқпыз ғой, – деп. Құдайдай сенген ағасының жұмыс мәселесін сағыздай созып, жүріп алуын, бітірмеуін таңданыспен еске алып, бауырлық оймен санасына сыйғыза алмай дағдарып отыратын. Дағдарған көңілге қаяу түседі. Қаяу түскен көңілді кір басады. Кірлі көңіл бауырлық ажарын қайта таба алмас. Бауырмал, аңғал қазақтың көңіліне қаяу түскелі не заман, қаяулы көңілін кір басқалы не заман. Онсыз да жүздеген жылдар бойы жат жағаға жармасып, жан алқымда тұрғанда, жақыны да жатпен бірге жат пыйғыл танытып, көңіл суытып,  жатқа айналуға пейіл беріп…

Өткен ғасырдың жетпісінші жылдарының басында, ел тойына бастап, өздерінің тоқал, итарқа аталатын ескі қазақы үйлерін тастап, өздерінше «стандартый» деп ат қойып үлгерген, жаңа төрт бұрышты, бұрынғыдай ылаймен сылап жапқан емес, шыйпырмен жабылатын үйлер сала бастаған кез еді. Бір күні Тойжан көкем отырып, шамасы ағайынды екі-үш үйдің адамы бас қосып, бір үйде отырмыз:

– Сесесін.., – деді ысылдап сөйлеп, боқтанып, біздің елдің адамының аузы боқтықтан босамайтын әдеті ғой. Оның үстіне алдыңғы тістері түсіп қалған. Содан ысылдап сөйлеуші еді жарықтық. Аузы арақтан босамайтыны тағы бар. Соғыстан, қарулас орыс достарынан үйреніп келген бәлесі ғой. – Көп болса, енді бір он жыл жасармын. Сол он жылға мына менің қазақы тамым да жарайды. Жаңа там салып басымды қатыра алмаймын, – деді. – Сесесін, – деп тағы қосып қойды.

Мен бүгінде ойлаймын. Көкем өлсем, салған тамым артымда, бала-шағама қалады ғой демепті. Дұрыс ой түзбепті. Оң ой ойламапты. Ниет қылмапты. Оң ой, ақ тілек тіленбегесін түзік тілекті сөз қайдан шықсын. Мұндайда менің анам Бибайша жағасын ұстап: – О, Құдірет тоба! – дер еді. Неге дейсіз ғой. Себебі менің Тойжан көкем осы әңгімеден аттай бір жыл өткенде, аяқ астынан опат болды. Ағам орыс баласының сайтан суының арқасында асылық жасап, асы сөз айтып қойды-ау деген күдікті ойға еріксіз барғандайсың. Алла Тағала асы болдың деп, сұрамай, құлшылық қылып тілемей, пәлен жыл өмір сүрем деп сен, ей, пенде, қалай айтасың дегендей, көкемнің өмір жібін шорт үзгендей көрініп кетеді  кейде маған. Бүгінгі сан жазу үрдісіне қарасаң тұп-тура бір жыл, бір сан, бір саны. Артындағы нөлін алып қойыпты. Сол әңгімені айтқанда менің Тойжан көкем тұп-тура елу үш жаста екен. Әйтеуір қайтыс болғанында үлкен кісілер о кісінің елу төртте екенін айтқан болатын. Бүгінгі өлшеммен айтсақ жап-жас жігіт демесек те кісіні қарттыққа қыймайтын, әлі жас қой дегізетін жас екені анық. Тойекең жарықтық үнемі ішіп жүретін әдетімен о жолы да қызу болды ма кім білсін, түнде үйіне қайтып келе жатқанында машина қағып кетіпті. Ең бастысы сол сәтте, дер кезінде ауруханаға жеткізсе өлмей қалуы әбден мүмкін екен. Бірақ қаққан жігіттер бәлкім, қатты шошып кетіп қаша жөнелген не болмаса түн түнегінде кім көре қояды дейсің деген залым ой, қатал жүрекпен қансырап жатқан жанды жайына қалдырып, жылыстай жөнелген. Мүмкін олардың да совет заманының салтымен араққа тойып алулары да ғажап емес. Сүйтіп оқыс болған уақиға қылмысты ой мен іске ұласып жүре берген.

Шымкенттен келіп, Шәуілдірдің маңдайына біткен жалғыз дәріханасын ұстап тұрған екі жігіт қалталы да, қалта толы ақшалы да болса керек. Дүниеге теңге деп туады деп қазекем аңыз қылатын сарт ағайын айдаладағы Шәуілдірде қайдан жәй жүрсін. Көкем кеш табылып, көп қан жоғалтып, ақыры опат болып тынды. Қылмыстары көп ұзамай-ақ әшкере болған екі дәріханашы айыптарын мойынына алып, біздің туыстар алдына кешу сұрап, мойын ұсұнып келді. Бала болсақ та көп жағдайдың жобасын ауыл-үйдің пыш- пышынан аңғардық. Шамасы көкемнің ет-жақын ағайынына ақша ұсынып:

– Болар іс болды, амал нешік, әдейі істелген іс емес, аяқ астынан болған іс. Алланың ісіне не шара, «Алдыңа келсе атаңның құнын кеш» деген ғой сіздерде деп, алдарыңызға келіп, басымызды иіп отырмыз, – дескен көрінеді. – Керек болса, Құдайдың қалауынсыз бір тал шөп те сынбайды ғой – десіп, ақшаның күшімен келісіп, істі жауып шығуды ниет етіпті. Түсінікті-ақ жағдай. Оның үстіне олар мұнан бөлек, қиядағыны қалт жібермейтін, қырағы қызыл мілисаға да едәуір жем болады ғой. Ақшаны алдымен туған бауыры ғой деп Жұмахан көкеме ұсыныпты. Ол:

– Ағамның қазасын ақшаға сата алмаймын, – депті. Берген жауабы нағыз ер азаматқа, аяғын алшаң басқан, паң, далалық қазаққа тән жауап еді. Сүйтіп Жұмахан көкем сын сағаттан сүрінбей өтіпті. Туыстар тегіс сүйсінісіп, «бәрекелділесіп» қалысты. Бірақ қазақы, қоржын тамның бір жартысында, дәріханашы жігіттермен оңаша отырған туыстар арасынан бірді-екілі кісі ақшаны көргенде көңілдері бұзылып, жүздері алабұртып, қыйбыжықтасып қалысыпты. Олар сүйтіп сыр беріпті. Олар сүйтіп сүрініпті. Олар менің әкемнің туған інісі Оразбек пен Тойжан көкемнің қатыны, бүгін ғана байы өліп, жесір қалып отырған Төлеш еді. Уай, шіркін дүние-ай… «Ит – опа, қатын – жапа» деп бар қатынды болмаса да көп қатынды бағалаған қазекемнің туырлығы-ай десеңші… Олар:

– Болар іс болды ғой. Туры болып, туғанымызды – Тойжанды қайта тірілте алмаймыз ғой, – дегендей жобада міңгірлесіп, көңіл айнасы – көздерін төмен салысып, көңілдің де, көздің де құрты болып тұрған қаражатқа қол созғылары келетін пыйғыл танытып алыпты. Тура бас салуға ер құны иесі Жұмаханнан аяқтарын тартқан. Оның кесімді, тура жауабынан тайсалған. Бұдан құныкер жігіттер келесі жолы кіммен орайын тауып, оңаша сөйлесу керектігін ұққан.

Сонымен не керек ағам Оразбек пен Тойжан көкемнің жесірі Төлеш параға қол былғаған. «Алтын көрсе періште жолдан таяды» деп жақаурататын түгі жоқ, бұрыннан дүние десе, мал десе буыны босап сала беретін Төлеш «Келін ененің топырағынан» дегендей, Түркістаннан зат әкеліп, үстіне қойып сатумен өткен базар адамы еді. Базар адамының әдетімен айтатыны ақша, пұл болатын. Орекең де «Сау сыйырдың боғы емес» еді. Сонысынан өзі көп жәбір көрді, тағдыр таяғын жеді. Тағдыр таяғының үлкені оны осы жерде күтулі еді. Ол сүрінді. Ол тұтылды тағдыр торына. Бірі, қазақтың «екі туып, бірі қалған жақыны» дейтініндей бауырын, екіншісі, қанша жыл отасқан, көз қуаныштары болған балаларының әкесін, сол балаларды тапқан байын сатты. Екеуі бәлелі жерде бас қосты. Бәлелі жерде қосылған бас ақыры жесір жастығында тоғысып тынды. Тоғысса несі бар, Орекең қосылса, жесір жеңгесіне қосылды, онда тұрған не бар деуге де болады. Бірақ ежелгі қазақ салтымен бағамдасаң, жесірді алудың да өз жолы, жүйелі жосығы бар. Жесір қатын алдымен байының ең жақынына, туған бауырына тиемелді. Бір туған бауыры болмаса одан кейінгі жақынына деп, ағайын арасы сатылап, саналып отырады мұндай істе. Сондықтан жол Жұмахан көкемдікі еді. Іс әділ шешілмесе қазақтың мың жылдық «Жер дауы», «Жесір дауы» болады да шығады. Бәлелі іске айналады. Ағайын арасын ашады. Иә, олар өздерінің сол қылығымен онсыз да совет тұрмысы тентіретіп жіберген аз үй тінейдің арасын ашты. Алатайдай бүлдірді.

Өмірі үлкен қызмет істеп көзге түспеген, Темір ыстансасында киоскіде газет, журнал сатып отыратын Тойжан көкемнің әруағы зор болып шықты. Бәріміз таң қалыстық. Неге десеңіз арада жыл өтті, зорласа бір жарым жыл, жұртқа жем болып, дүние шашып жүріп сотталмай қалған екі жігіт аяқ астынан дертті болып, о дүниелік болды. Екеуін біздің ауылға ертіп келіп, ара ағайындық қылып жүретін үшінші жігіт те қыршынынан қыйылды. Қатынын жолсыз иемденген, онда да некесіз, ұрлықы қосылған немере інісі Оразбек шалық тиіп, со кездерде елуді еңсеріп қалған жеңгесі Төлешпен отыздың төртеу, бесеуіндегі жары Айпарша арасында аласұрып жүрді. Мезгілсіз мақабат ойынынан от шығып, қартайғанда істі болып, ақыры сотталып тынды. Қатын, бала-шағасын Айпарша жеңгемнің төркіні, жалғыз бауыры, Шардарадағы үлкен совхоздардың бірі «Комсомолдың» мектеп директоры Қыдырбек құда келіп  көшіріп әкетті. Сүйтіп Оразбек ағамның шаңырағы шайқалды. Жоқ, шайқалып қана қойған жоқ, опырылып ортасына түсті. Отанын ойрандаған өзге емес өзі. Өзінің болмысы. Арамға ындыны кеткен пейілі. Ойлансаң ағасы Тойжанның әруағы ұрды демеске ылажың қалмайды. Басқаша қалай ойларсың, ол алдымен ағасының өлігін сатты, соңынан артында қалған жесірін қатын етті. Оның үстіне, Құдай біледі деп айтсақ, қарап жүргеннен гөрі айналасына қарғыс жаудырып жүргенді жөн көретін, екі сөзінің бірі Түркістандағы Анар палшы болып келетін, жесір жеңгесі Төлештің де көп себепкерлігі бар. Басында бәлелі жерде көз қысысып, қабақпен ұғысқан олар Тойжан көкемнің қазасына сарттар берген боқ дүниені де дұрыс бөлісе алмай, көңіл қалдырысқан секілді. Содан Орекең жарықтықтың сансыраған сандалысында, «Ойнас оттан ыстық, қала берсе боқтан сасық» дегендей, қайнысынан суық көңілмен теріс айналған Төлештің, Анар палшыға арнайы жасатқан дуасы, дуасының тылсым күші де бар-ау деп, тағы да күнәһар ойға дем бересің.

Біз өткен ғасырдың жетпіс жетінші жылы жазға салым үйімізді сатып Алматы көштік. Жақын туыс бауырларды артта қалдырып. Қазақ айтады: «Ағайын ащы, дүние тұщы» деп. Біз де қазақпыз. Біз де сол жолмен жүріп, қу тірлікте туысқандарымызбен ащы да болдық, тұщы да болдық. Әйтсе де қалаға көшкенде көңіл қабаржып, кетпей жатып бауырларымыздың орны көкіректе опырайып, жүрек сыздап аттандық. Себебі, о кезде бүгінгідей бір күн қалада, бір күн далада шапқылап жүрген қазақ жоқ. Күнде хабар алысып отыратын қалтафонның заты түгіл, аты да жоқ. Қалаға көшкен қазақ қалалық тұрмыстың жетегінде кетіп, жылдап елдің бетін көрмейді. Біз де со санатқа барып қосылдық. Кейін естідік, ұзақ ауырып, Төлеш қайтыс болыпты. Келіп, көңіл айтып қайттық. Сөйтсек, О, Тоба! Жұрттың бәрін: «Құдая, Құдай бар болса, қылтамақ боғыр», деп қарғап-сілеп жүретін Төлеш сол дертке өзі шалдығыпты. Жұрттың «Тойжанның қатыны арықтағы суға семіреді» дейтініндей, жардай Төлеш бар етінен арылып, бір жапырақ қана болып о дүниеге сапар шегіпті.

Орекең жарықтық түрменің дәмі тартып, біраз уақытын темір торда өткізді. Босап шыққасын бір жас қатынмен бас қосқан екен. Бірақ ұзаққа бармапты. Дәм тұздары жараспапты. Қайын жұртына барып басын иіп, тізесін бүгіпті. Кеш те болса кешу сұрапты. Қасында «Шалды бүйтіп сенделтіп қоймайық, отанына қайта қосайық, ара ағайыншылық жасайық» деп жүрген, үлкен қызметтерде жүрген белді де беделді туыстар бар. Бәрін ұйымдастырып, басын қосып жүрген советтің азуын айға білеген бәлеқор журналы «Араның» тілшісі, атақты сатирик ақын, жазушы Көпен Әмірбеков. Орекеңнің інісінің ұлы. Қасында інісі, қара сөзден қаймақ айырған сөз зергері, өнерсөздің сыншысы Құлбек бар. Сүйтіп Орекең тағдырдың таяғын жеп, сабағын әлінің келгенінше, әдді жеткенінше алып, өзі отыз үште болып, он тоғыз жасында алған жары Айпаршаға қайта қосылыпты. Бала шағасымен табысыпты.

Орекең жарықтық кейіндеу, жаңылмасам, жетпістің екеуін меңгеріп, үшіне кірген кезінде, ежелгі еркелігінен қайтпаған, тентек, бала мінезінен арылмаған қалпы, өзіме келген кеселді өзім білем деп, аурухананың есігін ашпаған қалпы, отанында жатып бақилық болды.

 

ӘКЕНІҢ МАЛЫ – ЖЕТІМ  ХАҚЫ

 

Әкем қайтыс болғанда, артында алды сегіз жасар, арты мен алты айлық, төрт ұл қалғанбыз. Өрісте жүретін ірі қара мен жылқыларды тегіс ұры алған. Ешкім обал-сауапқа қарамаған. Жетім қалған шиеттей бала-шағаның малы ғой бұл демеген. Анамыз Бибайша өрістен күнде кешкісін келіп тұратын уақ малға еге болып қалуға тырысқан. Көшпелі   қазақ Құмнан Сыр, Сырдан Түркістан онан Арыс, Шәуілдір деп қайда көшсе де анамыз сол уақ малының кәрісі мен еркегін байлап, бірін азық, бірін ақша қылып, қалғанының өсімін сақтап, біздің керегімізге жарата білді ғой. Соған да шүкір. Шүкір демеске не шара. Анамыз жұмыссыз. Қалғанымыз жұмысқа жарамсыз. Әлі буыны қатпаған бала-шаға. Жәрдем ақы жоқ. Қарастырылмаған. Ешкім қарастырмаған. Тек шаруа ана қайраты. Құдай өзі қуат берген ғой ол кісіге. Қуатпен қатар Құдайға деген қайтпас, мұқалмас сенім берген. Сол сенімімен анам қандай қиналғанда да Аллаға шүкірінен танған емес. Құдай жеткізеді дейді. Құдай жеткізеді. Анаммен құдіреті күшті Алласының арасында жүректегі берік сенім арқылы орнаған ұрухани байланыс желісі  жалғасып, өзара үндескен үйлесім өле-өлгенше үзілмегендей көрінеді маған. Менің анамның алға қарыштап қадам басуы сол сенім, сол үйлесімнен бастау алып тұрған-ау десем болатындай. Айтқым келіп  отырғаны, менің перзенттік кеуілім анамды ұлықтай бергісі келеді. Әрқашан ардақ тұтып, Көкке көтеріп қастерлеп өткісі келеді де тұрады. Бірақ, анамды ұлықтаймын деп күпірлікке кіріп,  анамды ардақтаймын деп Аллаға асы болып қалып жатқаным жоқ па деген ой кеуілге күдік ұялатады. Өйткені менің асыл анам маған асыл, Аллаға бір бәндә. Алланың бәндәсі. Әйтсе де Алланың сол бәндәсі менің жүрегімдегі сырлы суреті ешқашан өшпейтін асыл анам болып қала береді.

Арада жыйырма екі жыл өткенде өлі әкемнің тірі малын, өлінің тірі, тірлігін жалғайтын  ұрпағы үшін жыйған малын, біздің жылқыларымызды ұрлаған кісінің өзі, атақты бай, ұруы қоңырат, оның ішінде көтенші, көтеншінің ішінде маңқытай Әбдақ келіп марқұм Әмірбек ағама:

– Жеті ту бие байлап отырмын. Соның ішінен қалағаныңды алып кет, – деп айтып кетуі қызық-ақ. Әр түрлі ойларға жетелеп кісіні әуре етеді. Санасын саққа сандалтып…

О кезде біз Алматыдамыз. Оқуға кеш түскен үлкен ағам, кейінгі атақты фотожурналист, фото арқылы әлеуметтік, фәлсапалық идея мен көркем ой айтудың хас шебері, кейде, кей жарияданымдарында өзін бабасының атын пайдаланып Бердіғожин деп беретін Берсінбек Сәрсенов әлі студент болатын. Әкемнің екінші ұлы Құлбек Ергөбеков алдымен көрнекті  қазақ совет жазушысы, халқының сүйікті қаламгері болған Сәбит Мұқановтың музей – үйінде ғылыми қызметкер, соң журналистикаға ойысып түрлі баспасөз орындарында істеп, кітап шығарып, түрлі өткір мақалаларымен көзге түсіп, танылып өсіп келе жатқан шағы еді. Үшінші ұл Сайрамбек Сәрсенов Зооветті мал дәрігері болып бітіріп, Торғай облысының бір ауданының бас мал дәрігері болып қызмет етіп жатқан кезі. Мен әлі студентпін. Сол уақыттың үлгісімен сөйлесек: КазГу филфак.

Әмірбек көкемнің айтуы бойынша әңгіменің ұзын-ырғасы былай өрбіпті:

– Түскі шайымызды ішіп, қысыр кеңеспен алаңсыз отыр едік.

– Ассалаумалейкүм, – деп бір кісі кіріп келді. Қарасам Әбдақ баяғы. Тіпті күтпеген жәйт болды. Бір-бірімізді танымаймыз емес, жақсы таныймыз. Етене сырлас болмағанмен жас күнімізде бірге жүрген, бірге көкпар шапқан кездеріміз де аз болмаған. Бірақ бір Қызылқұм ауданында тұрамыз демесек, олар бір жағы құм, бір жағы Сыр дегендей алыста Апсабат сапқозында тұрады. Біз орталықта, Шәуілдірдеміз. Біздің Құмды, ондағы қиқулаған көкпарды, несін айтасың қызық дәуренді артта қалдырып, мұнда келгенімізге де талай уақыт өтті ғой. Қалай дегенде де көрмегелі не заман Құдай-ау, деп күтпегендіктен аңтарылып қалғаным ырас-ақ еді. – Жоғары шығыңыз, жоғары, – десіп қалдық.  Жоғары шықты. Өзіміз жәй сораптап отырған, демін алып қалған шәйді қайта қойғызып, дастарханды қайта жайғызып, қапылысып қалдық. Ыстық шәй келді. Келген қонақпен отырып тағы шәй ішістік. Көрмегелі көп болған кісімен әңгіме қайдан өрби қойсын. Әрнені бір сұрасып отырыстық. Әрнәрсенің басын бір шалып, Қызылқұм мен Сырдың жайын, ондағы ел жайын, мал жайын сөз қылысып біраз отырыстық. Дәстүр бойынша шәй соңында шаруа сұрастық. Мен үй иесі іретінде қазақы салт, дәстүр жолымен:

– Сапар жайын айта отырыңыз, Әбеке. Біздің жаққа ат ізін сала бермейтін едіңіз, – деп сөз тастадым.

– Иә, Әбеке, ойда жоқта осылай жол шығып қалды. Мүмкін ойда жоқта дегенім дұрыс бола қоймас, дұрысы бұл сапар көптен ойда жүрген бір іс еді. Үнемі кейінге қалып, қу тірлік деп жүріп, бүгінге туры келгені дә бұ жолдың, – деп қонағым маған қарап біраз кідірістеп қалғандай болды. Айтсам ба, айтпасам ба дейтіндей емес, нақ сол «Мені айт, мені айт» деп көмейде кептеліп тұрған шаруаны айтуға арнайы сапарлап келіп тұрған кісі ғой. Қалайда айтады ғой. «Қалай бастасам екен, кәйтіп жеткізсем екен» деген, әңгіме алдындағы аз іркіліс болу керек, бар болғаны. Мен де сондай оймен оны қыстай қойғам жоқ. Ақырын күттім. Өзі ірі кісі кеудесін көтеріп, тіктеліп отырып сөзін жалғады:

– Сәрсекеңнің бала-шағасы, ағаңды айтам, үй-іші Алматы асып, көшіп кеткен деп естідім. Ырас болар, – деп сауал тастағандай болды.

– Иә, – дедім, оның сауалына жауап беріп. – Әйтеуір, дәм-тұз тартып дегендей, солай болды ғой. Алдымен ана біздің бала кеткен. Көпен. Қоймай, «Оқимын, тоқимын, тоқығанымды қағазға түртемін», – деп. «Жазғыш боламын» деп. Әуелі Құдай. Әйтпесе Алматыны кім білген. Сырда туып, Құмда өскен дегендей. Дала қазақ. Кәзір «Арада» жүр ғой. Жұрналды айтам. Үкіметтің атақты жұрналы ғой. Сонысы әйтеуір кеуілімізге дұрыс. Бізге сол өз күндерін өздері көріп кетсе болды дә. Тауып жатқан нандарынан бөліп бермей-ақ. Одан Құлбек ілесті Көпенге. Інісін жетелеп жүріп, оқуға түсірді ғой, әйтеуір. Бір-екі жыл боса да Алматыға ерте барып таныс арттырған жайы бар дегендей. Оның үстіне қаламының желі бар Көпенді қаламдас көкелері қолдап, көмектесті ғой.

Сәрсекең жарықтықтың балдары да тегіс оқымысты. Мектепті жүдә жақсы оқыды бәрі. Сүйтіп оқу деп, біртіндеп барып жүріп, ақыры көшіп тынды ғой Алматыға. Қайдам әйтеуір шешелері де соны жөн көрді. Оның үстіне бүгінгі жастар да тегіс қалашыл болып бара жатыр ғой. Қазір алды оқуын тауысып, өкіметтің жұмысын істеп жүр. Ана Құлбегі гәзетте жүр ғой. Жазғаны да шығып тұр үзбей. Жаман емес. Әйтеуір о ғып, бұ ғып ілігіп кетті ғой. Жетімдіктен жетіліп, теңеліп кетті, шүкір деп жатқаным ғой, – деп мен де біраз әңгіменің басын қайырған болдым.

– Дұрыс – деп созып қойды қонағым. – Көпенді білеміз ғой. Жас та болса есімі елге жақсы таныс азамат болып қалды ғой балаң, Әбеке. Аман болсын. Менің келген шаруам  негізінен Сәрсекеңе қатысты еді. Сол үйге, бала-шағаларына дегенім ғой. Әбеке, олар көшіп кетіпті. Оған енді амал жоқ. Алдарынан Алда жарылқасын. Енді келген шаруамды өзіңе айта берейін. Ар жағын өзің іреттерсің. Менде көптен бері Сәрсекеңнің бір-екі малы ауыс-түйіс болып дегендей жүруші еді, – деп біршама уақыт жүзін төмен салып, үнсіз отырып қалды. Сосын төмен салған жүзін қайта көтеріп: – Арада талай уақыт өтіп те кетті ғой зымырап. Ыңғайын келтіре алмай-ақ келе жатыр едім. Құдайдың бұйыртқан күні осы бүгін болғаны дә. Тап кәзір жеті ту бие байлап отырмын. Соның ішінен өзің көріп, таңдағаныңды алып кет Әбеке, – деп тоқтады бүгінде азуын айға білеп отырған Әбдақ бай. Сәбет заманының аужайын аңлап, саясатының да, шаруасының да есебін тауып мыңды айдаған байы Әбдақ сөзінен соң екеуіміз де әжептееуір уақыт үнсіз қалыстық. Екеуміз де біліп отырмыз, қайсымыз қандай ойға кеткенімізді. Ойымызға не келіп, не кетіп жатқанын. Екеуіміз ішпен біліп бір-бірімізді, көңілмен көріп, оймен оқып отырмыз ойымызды. Ойланып отырып бір шешімге келдім. Жоғалған бие, оның жанындағы өзге жылқылар жөнінде басы артық сөз қозғамасқа бекідім. Айтқанмен айтқан сөзің қалады деп түйдім. Сүйтіп бие тай-құнанымен, жабағысымен жүрген еді ғой, жыйырма жылдың үстіндегі өсімі ше деп жатпадым. Ондағым, өз аяғымен келіп тұрғанда атап тұрғанын алып қалғанды, азға да болса қанағат еткенді қаладым. Қанша жылдан кейін Құдай иіп, өзі иілгендей болып келіп тұрғанда. Тіпті Тәңір имей, Әбдақ бай иілмей қойғанда қайтер ек. Іштеңеден хабарсыз қалар едік тә, бұрынғыдай құр күдікті азық қып. Өзі қыл құйрық жарықтықты «Қуса жаудікі, ысқырса желдікі» деп бұрыннан-ақ айтып қойған ғой. Тек жетім балдардың малы еді ғой деп, көңілге ауыр алып, опынып, ұрыны сырттан сөгіп семірткеніміз болмаса.

Көкемнің сөзін тыңдап отырып, шешем Бибайшаның көп жыл бұрын айтқан әңгімесі ойға орала беріп еді:

– Әкеңнің бір жылқысы жоғалды бір күні. Аяғынан тозып, соны көп іздеді әкең. Қайтпады. Тоқтамады. Ақыры тауып келді, ақ, адал малын. Ой, байғұс-ай десейші. Өзі соны тамаша ғып көп айтып жүрді. Сырдың қалың жынысты тоғайының ішінен тауыпты. Тоғайдың о гезде онсызда бітік өсетін ағашының басын қосып, көзге бірден ұра қоймайтын тал шарбақ істейді екен. Дайра жағы ашық болып, шөлдесе  жағаға түсіп су ішетін, өз жайылымы өзінде бір ұры қора, жасыл қоршау болады да қояды екен.

– О, тоба! Байталымды сонда тығып, менің енімнің үстінен өз енін, ентамғасын салып қойыпты. Ұрының да, ентамғаның да кімдікі екенін мен жақсы білемін ғой. Анық Әбдақ қой ол. Жақсы білемін ғой. Ішкі сасық пыйғылын да, бітім болмысын да жіті таныймын ғой мен, о баланың. Байталым біраз күн тоғай қамағында болса, құлағының жарасы жазылса, иемденіп, малданып кетем деп ойлаған ғой, – деп өзінің байталын алып, үйге де соқпай бірден маңқытайлардың ақсақалы пәленше деп соған тартқанын айтып отыратын. Со гезде ел ақсақалы, жұрт ұйытқысы болып отырған қарияның алдына байталын көлденең тартып:

– Ақсақал мына жылқы менің малым. Мына ен де менікі. Ал мына жаңадан салынған ен сіздің ауылдікі. Оны өзіңіз де тап басып танып тұрсыз. Жағдайды да түсініп тұрсыз деп ойлаймын. Кімнің қолымен істелген іс екенін де  шамалап тұрған шығарсыз. Мынаның ертең ені жазылады. Сонда сіздің елден мал менікі дейтіндер де табылып қалар деп келіп отырмын. Болады ондайлар. Ақсақал, мына ен сол үшін салынған, – деп, заң қуып ешқайда бармай-ақ, қазақы үрдіспен ұру ақсақалын ұруластарының қылған тірлігі үшін ұялтып, тықсырып, ұрлыққа әуес болып жүрген жастарының қылығын мойындатқызып, билік кесімін айтқызып, қайтқысы келгенін ұқтұрған. О кісі де елінің ен-тамғасын танып, іс мәнісіне көзі жетіп:

– Шырағым, Сәрсен, бар жайды ұқтым. Ұқтырдың айналайын. Тап осы жылқыны сенің астыңнан кім аударып алар дейсің, болмаса, өрісіңнен кім қуып алар дейсің менікі деп иемденіп. Олай болмасына мен кепіл болайын, Алла өмір берсе. Талайға келген жасым бар, бозқырау басқан басым бар дегенім ғой, балам. Қанша ғұмырдың қалғаны бір Аллаға ғана аян – деп ақсақал ұрулы елі, жамағат жұрты, жат пыйғылда өсіп келе жатқан жастары үшін жүзін төмен салып, әкемнен кешу сұрап аттандырып салады.

Әй, Әбдақ-ай, ол сол қарияның туған бауыры болмаса да, немере, шөбере ет жақын ағайыны ғой. Ол сол Әбдақ үшін қарт басын иді. Жүзін күйдірді. Өртеп ұяттың отына. Сондықтан соң айтыпты: Сәрсен мені қатты ұялтты. Қай иттің о тірлікті істегенін білем ғой мен. Кәйтесің, тілім тістеулі, жағым қарысулы болды ғой, менің, деп.

Шіркін, замананың данагөй қариялары-ай. Тап бұрынғыдай болмаса да. Жаудың елді есінен айырған ұзақ езгісін бастан кешсе де, кейінгі қызылдар қырғыны мен қуғынынан қанша қажыса да. Көне сана салтының желісін жалғағысы келіп, ежелгі ұлы бабалар жолының жұқанасын сақтап, ұрулы елінің жат қылығын мойнына алып, хақы иесінің алдында басын иіп.

Кешегінің көнесі тарихты жете білмейді. Ол тарихтан адасқан. Оны адастырған. Ол ежелгі ұлы қағандар мен қағанаттарды тұтас танымайды, олардың өмірлік, кісілік ұстанымы мен заңдық, әлеуметтік қағидаларын білмейді. Бірақ ол көне жолдың сорабын, бабалар салған сүрлеуді біледі. Ол оны ата жолы деп таниды. Қастерлеп құрмет тұтады. Сол жолда ұрпақ өсіріп, ұлттық өнеге өргісі келеді. Ылайым қариялар тілегі қабыл болғай… Қазақты ғасырлардан ғасырларға жалғап…

Бәндә деген бір жұмбақ. Шешуін тек Тәңір таныр, бәндә тантыр. Бәндә ойы мал, малдан түсер пұл. «Ағайын ащы, дүние тұщы», туысқан, туған бауыр сосын болсын сөз. Бәндәсі жұмбақ болған соң, дүниесі тылсым болар дә. Әй, дүние, дүниесің… Туған бауырды қайт қылған, дүние малды ыстық құштар пұл қылған, жетімдерді не ғысын…

Сүйткен малсақ Әбдақ оқыс әрекетке барды. Мүмкін әке әруағы. Тап бір тірі күнгісіндей, үнемі шырайланып, қып-қызыл болып жүретін жүзі сұп-сұр болып, тұздай көк көздері зәрдей қадалып:

– Алды сегізде, арты алты айлық шарана жетім малын не бетіңмен алдың, сен, Әбдақ?! Қалай дәтің барды, Әбдақ?! – деп жиі-жиі түнерген сұраулы жүзбен түсіне кіріп, мазасын ала берді, бәлкім. Түсіне енген әкем төбеден төніп қайта-қайта:

– Әй, Әбдақ, Әй, Әбдақ, сен менің балдарымның малын сіңіріп кеттім деп ойлайсың, жоқ жетім ақысы еш уақытта сіңбейді, сіңіре алмайсың. Мен сіңірмеймін саған. Құдай кешсе де, мен кешпеймін. Әруағым кешпейді сені, Әбдақ. Сен білесің ба, қазақ: «Құдай ұрған оңалар, әруақ ұрған оңалмас», дейді. Себебі Құдай кең, ол әрқашан кешірімді. Ал  әруақ адам. Адамның ұрухтық жалғасы. Адам табиғаты қатал. Сондықтан мен де, менің әруағым да сені кешпейміз. Сен бәрібір оңбайсың, себебі сен әруақ, Құдай қатар ұратын адамсың. Қазаққа жат, тасбауыр қылығың соны меңзейді. Жүрерсің жер басып, бірақ сенің оның жүрім емес, оның сенің тірілік емес. Әбдақ, Әбдақ-ай, Әбдақ… Осылай қайталана береді. Қайталана береді… Әбдақтың шекесін қысып, өкпесін езіп, тарылтып тынысын…

Әбдақ әрекеті мені осындай ой шындығына жетелей береді, жетелей береді…

Түспен қабаттаса, жарыса жылжитын ойлар да жоқ емес. Сәрсеннің кеше ғана жалаңбұт шауып жүрген бірөңкей көк көз, шикі сары, ши борбай балдары да өсіп қалыпты. Көкелерінің айтуына қарағанда олар кешегі үрпекбас балдар емес. Жетілген және бәрі шетінен оқымыш. Алды кәзитте жұмыс істейді деп мақтан тұтып отыр ана Әмірбек. Қыр көрсеткені болар оның да үндемей жүріп. Қарасайшы бәрі оқымыш, бәрі жазушы… Көпен ақын, жазушы, атақты «Ара» жұрналының қабағынан қар жауған қаһарлы тілшісі. Ана Сәрсеннің Құлбек дейтіні де соның жолын қуыпты. О да жазғыш көрінеді. О несі екен ай… Шетінен тілі мен жағына сүйеніп…

Совет заманының да өзіне тән «Заманам болды түлкі, шалып жүрмін болып тазы» деп күпінетін мансапқор шенеуніктері мен ұрлықпен дәулет жыйған байлары болып еді.  Олар көбінесе есімсіз жазылатын ел арызы мен жоғарыдан тексеріп келетін журналистерден қатты қорқып, қадірлеп сыйлаушы еді. Алматыдан сапарлап келгенін құрақ ұшып қарсы алып, көңілге әлденендей малал кеп қаса, шаруам ауырлап кете ме деп, артынан іздеп барып, Алматының өзінде күтіп. Алматының қалам ұстаған қулары да соған әбден үйреніп алған. Ауылға келсе: «Алматыдан кеп қалдық», деп, қалада жолықса «Алматыға кеп қапсың» деп, қайсысында да өзіне қошет тілеп, үнемі дәметіп әлдене…

Қызылдың қырғын саясатының да оябын тауып, сақтана әрекет еткен о, сұңғыла қазақ совет жұрт…

Бірақ: «Әбдақ сүйтіпті, өзі келіпті мойындап, Құдай өзі беріп қалды» деп, атқа мініп, аттандай шауып, қуынған ешкім болған жоқ. Баспасөз орындарында жұмыс істеп, мұндай тірліктің талайын көріп, көрмесе ұжымында құлағы шалып жүрген Құлекең көп қопаңдады.

– Арада қанша жыл өтсе де өз аяғымен келіп, қылмысын мойындап тұрған ұры ғой мынау. Бізге осы жетеді, Биеке, – деп анамызды көп қолқалады. – Газетке үлкен етіп бір мақала жазып жіберейін. Сосын аржағы қозғалып жүре береді, – деп  ұрықсат сұрап, көп өтінді. – Оның үстіне ол бие жалғыз емес, тұтас бір үйір болмасада бірнеше жылқының басы бар еді ғой, қараған кісіге сол уақыттан бері ол бірталай мал, үйір-үйір жылқы болғаны анық, – деп әке малын өсімімен қозғағысы келіп. Құлекең журналистік болмыспен әрекет етіп, кірісіп кеткісі келіп-ақ тұрды. Бірақ ондайды қазақы мұсылмандық ұғыммен иманға қас, момынға жат, бәленің ошағына ас пісіріп жейтін, советтік бәлеқорлық деп біліп, ауыр айып санайтын  анам келіспей қойды.

– Әй, қойыңдар, босқа шулай бермей, – деп, Құлекеңмен бірге қопаңдап, оны қуаттап отырған бәрімізді де тыйып тастады. – Арада қанша жыл өтті. Ол мал, әкеңнің малы. Өсті ма, өшті ма, оны тек Бір Алла біледі, – деп анам ойланып, өзгеше бір ұзақ сонар әңгіме өрбіткісі келген ыңғай танытып келе жатыр еді. Құлекең шыдамай қайта киіп кетті. Қызынып:

– Апа, мен де соны айтып отырмын. Әкемнің малы жат қолда жақсы өскен-ау.  Әбдақты мыңғырған бай еткен малдың бәрі болмаса да біразы біздің әкеміздің малы екені даусыз. Кірісіп кетсек, біраз жерге шабарымыз анық. Оның үстіне газеттің күшін айтсаңызшы, сіз білмейсіз ғой, ол талай жерді төңкеруге жарайды.

– Қой, шырағым, қоя ғой. Осы жерден тоқтай ғой. Кәйтесің бәле қуып. Өсер бала өнбесті қумағаны дұрыс. Ниетіңді әрдайым жақсы іске бұра бер, балам. Таза жүр, таза тұр. Бәледен аулақ боласың. Әрі жолың ашық болады, – деді анамыз Бибайша қашанғы әдетімен нәсиятын айтып. Қаламының қуатымен Әбдақ байды қирата қаламын деп ентігіп отырған ұлын бәлелі жерден аулақ ұстағысы келіп. Әрі дағды алып кете ме деп қорқып, сақтанып. – Бәледен машайық қашыпты дейді, балам. Машайық қашқан жерге ұмтылма, бойыңды тарт, – деп әңгіме арнасын уақиға бастауына бұрды.

– Біле білсең, сол малды Әбдақ алғанын мен сол кезде-ақ анық білгенмін, балам. Бәріміз білгеміз. Көзіміз жетіп тұрғанмен ұстап алар  дәйегіміз жоқ. Іштен тынғамыз. Сүйтіп жүргенде Әбдақтың өзі ана Жындыға:

– Малыңның ізін сатсай, – депті. Ол болса:

-Ойбай, Әбдақ малыңның ізін ал, – деп жатыр деп, даңылдап жүр. – Ойбай, ала қалайық, – деп. Әшейін, ана Жындыны ақымақ қылғаны ғой. Алдым деп мойындаса бір сәрі. Мойындамағасын ештеңе де бермейді деген сөз. Сондықтан ізін сат дегені, іздеме дегені. Мен алдымның, іздеме, іздесең де таппайсыңның тұспалы. Содан ана Жындыға:         Қоя ғой, – дегем. Көп ұзамай бергі бетке, Күйікасарға көшіп кеттік. Одан Арыс аудық. Сонымен қалған мал ғой ізделмей. Бірақ іздегенде таптырады дейсің ба. Анық қолды болған мал ғой. Қолды қылған алушысы да мықты дә. Енді есі кіріп бір жылқы беріпті ғой өзі. Сонымен сендер де тоқтай қойыңдар. Әкелерің де түсіне кіріп  мазасын ала берді ма. Жоқ әлде басқа себеп болды ма кім біледі. Әйтеуір ар жағын Құдай ғана білетін тірлік. Құдай дейік тә қояйық. Құдайға тапсырып. Кәйткенде де қуынудың керегі жоқ. Ойбай, Сәрсеннің балдары оқып-тоқып, әкелерінің баяғыда құрып кеткен малдарын қуып жүр екен дегізбеңдер. «Қарны ашқан қара дауын қозғайды» болмасын. Елді шулатып, әкелеріңнің әруағын қозғап, – деп шешем сөзінің аяғын тұйықтады. – Сосын, – деп шешеміз тағы да өзінің ежелгі әдетіне салып, ойын діни тоқтамдарымен байлап айтқысы келді ма әйтеуір, біршама үнсіз қалды. – Ол Әбдақ өз аяғымен келсе, әкеңнің малын алғанын мойындаса, бекерден-бекер мұндай іс-әрекетке барып отырған жоқ, – деп сөзін жалғады шешем өзгеше бір ойлы қалыпта. – Ол байлыққа оңай жолмен келген жоқ. Дүниенің ауыр жолынан өтіп келді. Ұрлықпен келді. Ол ардан аттап асқан жол. Дүниедегі дүние үшін жасалатын ең ауыр жол ол балам, балапандарым. Ең қыйыны сол. Ол оны жастықпен, дүние малға құмарлықпен істеді. Арада жылдар өтті. Бірақ ол жылдар Әбдақ үшін тегін  өткен жоқ. Оның сырты бүтін, іші түтін. Ода ар азабы бар. Ол әкеңнің бір биесін әкеліп беруімен бітпейді. Жеңілдеуі мүмкін. Бірақ бітпейді, жан жарасы, ар азабы. Әбдақ мүмкін жылдар бойы ар азабымен алысып келеді. Ол өзімен өзі алысып келеді, – деп терең пәлсапаға кеткендей болып тұрды біздің Биекең. Анамның толғана отырып түйген түйіні адам өмірі мен болмыс түйткілдері еді. Өзегінде малдың өлі егесінің хақы, тірі ұрпағының, жетімдерінің хақы өріліп…

– Ол өзінің ішімен алысып, арпалысып әуре. Сыртыңды жұртқа түзеп көрсетерсің, ішіңді кәйтесің. Ішің түзеуге көнбейді. Оны түзеу үшін ақ жолды мақсұт тұтқан ниет, ірі әрекет керек. Жаныңды жадыратып, кеуіліңді сергітіп, көкірегіңді ашатын. Ішіңді, өзіңнің жеке тылсым дүниеңді ауыр зардапты, толғақты ойлардан арылтатын. Ауыр жүктен жеңілдететін. Сондықтан Әбдаққа кеткен әке малын енді қозғамай-ақ қойыңдар. Ең бастысы әкеңнің жетімектеріне қалдырған малы Алла алдындағы аманат болатын. Ол сол аманатқа қол сұққан адам. Сондықтан да ол алған аманат жауабын Аллаға тапсырайық. Ол аманатттың ауыр жүгін, Алла алдындағы жауабын өзі берсін. «Қолмен істегенді мойынмен көтеру керек». Оның басқа амалы жоқ. Бірақ ол қаншалықты деңгейде осыны сезінеді, оны да өзі біледі. Бәрібір ол көтерген жүк жеңіл емес. Ол сол жүгін көтеріп жүре берсін. Ардың азапты жүгін…

Осымен әңгіме тәмәм болды. Үкім оқылды. Ана үкімі. Үкіммен үнсіз келістік.

Содан әкеміздің малының жыйырма екі жылдан соң бұйыруын-ай деп, Жұлқардың Шәуілдірдің желіне қақтырып, мейіздей қатырып, кептірген, Әмірбек көкем салып жіберген екі жілік етті жеп, ет көрсе есі шығып, дүниені ұмытатын қазақ емеспіз ба, шат-шадыман болыстық. Өйткені қазақтың құла дүзі, Қызылдың құмында тусақ та, тағдыр айдап, өзгеге кең, қазаққа тар қазақ шәрінің тірлігін кешіп, тараң тұрмысын бастан өткізіп жатқан жоқпыз ба. Әсіресе қалған он жіліктің ақшасын айтсайшы. Біраз уақыт жаратып бір жырғап қалған біздің үй.

Иә, адамзат баласының мына қысқа ғұмыр аталатын жалғаншы жарық дүниеде бір-біріне бауырлық бейіл, туыстық сезім, адал достық таныта алуы қыйынның қыйыны.  Бәлкім Тәңір өзі келте кескен тірлікке деген пенделік сүйіспеншілігі болар, оның мезгілін кеуілде ұзақ танып. Қыймас кеуілмен ұзартқысы келіп. Бірақ, мына жарық дүниенің қысқа сәулесін соза түсу үшін де Тәңірге тәуір тірлік, тәуір кеуіл ұсыну керек болар. Бірақ көптің көңілі қараңғы, жарықтан қашқан жарқанат болмыс. Көк Тәңірінің өзі адамзатқа биік болмыс, жоғары сана сыйлаған. Бірақ, со болмыс пен со сана көп жағдайда адамзатқа бағытталған зорлыққа, адамның адамға жасайтын үстемдігіне қызмет етеді. Өйткені зорлық пен үстемдік мүлік ғашықтығының қайнар көзі. Сонысымен адами биік сана Құдай берген биігінде қала алмайды. Құлайды төмен құлдырап. Ілуде бірі болмаса… Әйтпесе, бұ дүниенің ғанибеті адамзаттың адамзатқа жан жылуын танытатын жарық болмыс, мейір шуағын шашатын жарқын жүз болар. Сонда да Тәңір берген бұ тірліктен тірі күніңде тірлікке керек тірлік табылар. Төмен болмыс, болымсыз мінез, орынсыз қылықтан бой тартқан тірілікті Тәңір өзі ұзартар. Адамзаттың, сол адамзаттың бөлінбес бір бөлшегі, қазақтың өзіне Көктен сыйға берілген, адами аталған, Көктің болмысындай биік, таза, ұлық дәрежесінде қалуын шексіз құдіретті ұлы Алладан тілек етемін. Тәңірден тілеймін мен адасқан адами сананың Тәңір берген биігінен табылуын…

 

ӘНДІЖАН АУҒАН АУЫЛ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТАНЫМЫНДАҒЫ

ӘРУАҚТАР ӘЛЕМІ

 

Қазақ танымындағы әруақтар – ұрухтар әлемі. Қазақ пайымында қаза болған жақындарымыздың тәні туған топырақта қалады. Өйткені, Тәңір оны Көкте жаратса да, Тажал періштесін жұмсап, Жер Анадан топырақ алғызған. Ал, жаны ұрухы Көкке ұшады. Қазақтың кейде, әлдебір іске қатты асыққанда «Жан ұшұрып» дейтіні содан. Себебі,  Тәңір өзінің құдірет күшімен топырақ тәнге жанды Көкте дарытқан.

Қазақ о дүниелік болған жақындарының әруағын әрқашан қастерлеп, қадір тұтқан. «Өлі ыразы болмай, тірі байымайды» деп, олардың әруағына бағыштап, мал сойып, елді жыйып, ас беріп, Құран оқытқан. Өлілер ыразылығын қалаған. Олардың ыразылығын өздерінің күнгөрістеріне, өмірлеріне арқау тұтұп. Ұрпақ өсірулеріне де сол әруақтардан жебеу тілеп. Ұрпақты да ұрпақ ұлағатын да ұлт ұлағатына ұластырып. Ұлттық, елдік салтын өзінің діни дәстүр сабағымен сабақтастырып. Жұрт болу жосығын да әруақтар әлемінен тартып, діни үрдістермен байлап. Сондықтан да қазақ алдымен әруақты аузына алып,  «Әруақ Құдай жар босын» дейді. Оның себебі, әруақ адамның жалғасы. Кешегі адамның ұрухтық жалғасы. Ежелгі бабасының, ескі атасының, күні кешегі жақсысының, жақынының жалғасы. Қазақ алдымен әруақты аузына алып отырса да, оны Құдаймен қатар қойып отырған жоқ. Серік те қосып отырған жоқ. Тек оларды өздеріне тілектес, тілекші тұлға танып, бәлкім адамдар қоғамы мен Тәңір арасындағы дәнекер деп білсе керек. Сонда төменде адамдар қоғамы, Көкте Тәңірі. Әруақтар әлемі де Көкте. Сонысымен олар құдіреті күшті Жаратушысына жақын. Қазақ бәлкім осы жақындықтан медет тілер. Жердегі ұрпақтарына дәнекерлік етер деп. Көп кісі адам баласы мен Жаратушының арасындағы дәнекерлік періштелерге тиесілі екенін айтары анық. Бұл жерде екі нәрсе бар деп айтуға болатын секілді. Бірі, Хақ Тағала өзінің періштелерін кез келген үйге немесе кез келген екі аяқты бәндәсінә жібермейді. Өзінің сүйіктілеріне, пайғамбарларына ғана жібереді. Екіншісі, сол себепті де әр үйдің не жеке адамдардың жақындарының әруақтары тілектес жүрекпен Жаратушысы мен жақынының арасындағы дәнекерлікті ниет етеді. Дәнекерлік атты сөзіміз Аллаға асылық болса, бар назарын ұрпағына салып, Көктен Жерге қадалып отырған бабалардың Көктегі ұрухтарының тілекшілігі дейікші. Соның өзінде олардың тілекшілік көңілін Тәңір танып, көп қолдап жататынын қазақ тірлігінен көп аңғаруға болады. Қазақтың «Құда қаласа», «Тәңір тілеуін берсе» «Алла қолдаса» деп жатуының мәнісі сол болса керек. Осы тілек сөздерінің қасына қазекем міндетті түрде өздерінің пір тұтқан әруақтарын қосып, атап айтып отырады. Бұл бабалар пайымы. Ғасырлар бойы қалыптасқан діни үрдісті жосық. Сүйтіп күні бүгінге дейін қазақ «Әруақ, Құдай жар болсын» дегенінде Алланың жар болуы, әруақтың адамдардың тілекшісі болуы тұр. Иә, қазақ не тілесе де тек Тәңірден тілейді. Тәңірге серік қоспайды. Тек өзі қадір тұтқан Көктегі жақынынын атайды. Әруақтардың тілектестігін қалайды.

Қазақты Көктегі жақынынан айыруға болмас. Егер қазақты өзінің дәстүрлі мұсылманшылығымен кірігіп кеткен әруақты қастерлеу ұстанымынан айырса, онда қазақтың біраз бөлігінің орыс отарлығының арқасында ұлттық мәдениетінен ажырап, туған мәдениетін мансұқтайтын,  «Мәңгүрт» деп ат қойылып, айдар тағылған, топас тобырға айналуы секілді ендігі қазақтың үлкен бөлігі әсіре исламшыл, сырты мұсылман іші ұрухсыз, ұлттық ұрухсыз жаңа мәңгүрттерге айналары даусыз. Сондықтан бізге өз өткенін қастерлейтін, сол арқылы бүгінгі, болашақтағы ұрпағын ұлттық негізде тәрбиелейтін, ұлттық болмысты мұсылмандық ұстаным қажет. Аталарымыз солай дін тұтқан. Біз де бұл істе сол бабалар жолынан табылуымыз керек. Өйткені біз ұрухтар әлемімен сабақтастықта салт дәстүрлерімізді, сол дәстүрдегі өмір сүру салтын, ұлттық мұсылмандық мәдениетімізді, ұлттық өркениетімізді жасаған елміз. Бір ғана мысал, ауылға жаңа түскен келінге елді, елге келінді таныстыру мақсатында өтілетін «Бет ашар» тойы. Мұнда келін келіп отырған ел игі жақсыларынан бастап, ірет іретімен, ұлығынан кішігіне дейін дегендей, түгел таныстырылады. Әрқайсысының бітім болмысы, азаматтық тұлғасы сарапқа салынады. Ел азаматтарының кісілік келбеті кейіптеледі. Ел жақсысы мадақталады, келеңсіз істер сыналады, әжуа етіледі. Ең бастысы, осының бәрінің алдында  осы шаңырақтың о дүниелік болып кеткен кісілері, бұрынғы өткен үлкендері келінге ерекше таныстырылып,  әруақтарына арнайы сәлем салғызу. Бұл отанға жаңа түсіп жатқан келін бабалар мен аталардың, ұлық әжелердің әруағын сыйлап, қастер тұтып жүруі үшін жасалады. Ең бастысы, уығы жаңа ғана шаншылған жас шаңырақ, бабалар ұрухына тағзым етіп, сол арқылы өзінің отан болуын, өсіп өнуін Көктен тілейді.

Мыңдаған жылдар бойы, өмірін әруақтар әлемінің өрнегімен өрген қазақтар, асыл ұрухани мұрасы халық ауыз әдебиетінде де өзінің өшпес өрнегін салған. Батырлық жырлары мен ертегілерінде ата баба әруағына сыйынады, медет тілейді. Қазекемнің тек ата бабасының әруағына ғана емес, діни кейіпкерлерге, Ғайып Ерен мен Қырық Шілтен, Қызыр Баба мен Баба Түкті Шашты Әзизге де сыйынып, медет тілеуі ше. Олардың ертегі, жыр  кейіпкерлеріне жасап жататын шексіз қамқорлығы ше. Қара тілеу Мыстан Кемпір суға атқан бейкүнә екі сәби, Мұңлық пен Зарлықты суға жеткізбей, дайра бетінен іліп әкететін, қазақ күнәдан пәк деп періштеге балайтын екі балаға, Зарлыққа алып күш, шексіз қайрат беріп, Мұңлық бойына қыз балаға тән сан түрлі өнерді дарытуы ше. Мұндай мысалды молынан келтіруге болады. Оған бабалар қалдырған асыл мұраның құдіреті жетіп артылады.

Бабаларымыз бұдан мың жыл бұрын мұсылман болған. Тіпті одан да көп. Осы аралықта олар өз ата бабалары қалдырған жолмен жүрді. Салт дәстүрлерін сақтады. Баба жолын мұсылманшылық іліммен әдемі үйлестіріп өре білді. Қазақтың ұлттық салт дәстүрі, өмір сүру үрдісі мұсылманшылықпен астасып біртұтас танымға айналған. Сол таным талай ғасырлар сынынан сүрінбей өткен. Енді сүрінуден елді Тәңірім өзі сақтасын. Сондықтан біз мұсылманбыз, бірақ арап мұсылман емеспіз. Мұсылман болу үшін арап болу шарт емес. Керісінше, біз өзімізді, Алла Тағала түр, бітім мен болмыс тұрғысында тек қазақ етіп жаратқанын ұғуымыз және сол ұғымды ешқашан ұмыт қалдырмауымыз керек. Құдіреті күшті Алла Тағала өзі адамзат баласын бөлек-бөлек ел етті. Бөлек-бөлек тіл берді. Біз сол Алла берген нығметті сақтап, ұрпақтан ұрпаққа жалғауымыз керек. Міне, нағыз Алла көрсеткен жолмен жүрушілік, міне нағыз мұсылманшылық. Міне алдымен бүкіл адамзаттық парасат, мұсылмандық иман, ұлттық ар-ұждан қуатында өмір сүру, тірілік ету. Тәңірге тірі тірлік таныту, болмыс білдіру.

Осындайда біздің ауылдың кісілерінің, анамның әруақ жайлы айтқан әңгімелері еске түседі. Менің бала кезімде шешем айтып отыратын:

– Мен Әндіжанда қырғызша сөйлеп өстім, – деп. Алғаш есіткенімде қатты таң қалып едім. Құдай-ау, біз тұрып жатқан Шәуілдір қайда, Әндіжан қайда деп. Маған атын бұрын естіп көрмеген Әндіжан, алыс та беймәлім әлем болып көрінген ғой. Басқаша қалай ойлайын енді, тіпті кішкентай баламын ғой. Біздің ауылдың адамы әсіресе әкем мен шешем маған тек біздің ауылда ғана өмір сүруі керек сияқты көрінген де тұрған. Сүйтсем, дүние, қазақ дүниесі талай төңкерілген екен. «Күштілердің көті диірмен тартады» деп, зорлардың саясатынан сансыратқан сан соққы алған қазақ, санасында сан сұрақ, сергелдең күй кешіп, күллі арманы да аңсары да жалғыз жапырақ нан болып, өлгені өліп, өлмегені дүниеге тарыдай шашылыпты. Менің нағашы атамның үйі де ел ауа көшіп, үдеріп Әндіжаннан бір ақ шығыпты.

– Барсақ, – дейді анам, кішкентай бала болса да қазақ ауылы мен Әндіжан арасындағы қызылдар ұстанған саясат алалығын байқап, – ол жақта ел тоқшылық. Аштан өліп жатқан адам жоқ. Өлген болса, ол қазақ болады. Ауызы асқа кеш тиген, ағзасының кенеуі кетіп қалған қазақтар, ішкен асын көтере алмай өліп жатады. Тірі қалғаны қауқарсыз қыбырлап, ауыл ішінде ілбіп жүреді.

– Әлі есімде, – деп шешем қазақтың бір жас баласының ауыл іргесіндегі тау өзенін жағалап көп жүретінін айтатын. – Содан себебін үлкендерден сұрап білдік. Әсіресе анам байғұс қой бізге әңгімесін айтып, айналада болып жатқан жағдайларды түсіндіріп отыратын. Сүйтсек, жаңағы жас жігіт анасы екеуі Әндіжан жеріне аман-есен жеткен екен. Бірақ қуаттан айырылып қалған. Межелі жерге жеткенше өзі таяз болғанмен арыны қатты тау өзендерінен өткенде керуенге ілесіп, түйелердің құйрығынан ұстап өтеді екен. Сүйтіп  біздің ауылға жеткенде, түйе құйрығынан ұстап, өткелден өтіп жатқанда қуатсыз ананы  тау өзені жұлып әкеткен. Ешкім де қайырылып, қайран қыла алмай қалған. Аш қазақ, жас жігіт перзенттік жүрекпен анасын іздеп, сүйегін тауып, бетін топырақпен жасырғысы келіп, тау өзенін жағалай береді екен, жағалай береді екен. Ана алдындағы перзенттік борышын, соңғы парызын өтегісі келіп… Жүреді екен сенделіп, жылап…

– Әндіжанда қазақтардағыдай қызыл саясатпен қуғындалып, кәмпеске болып, айдалып жатқан да ішкім жоқ сияқты. Баламыз ғой. Көп нәрсеге көзіміз жете де бермейді. Әйтеуір байқағанымыз, атқа мініп, айқайлап, өз-өзінен құтырынып жүрген белсенділер де жоқ. Ел тоқ. Ел тоқ боған соң тыйыш болады да – деп алып, анам о жақтағы елдің қазақ қынадай қырылып жатқанда сыртқа бидай сатып жатқанын да байқағанын айтып отыратын.  – О, Тоба! – деп алатын әдетінше, түйе, тіпті жылқы да тауға ешектей мықты болмайды екен. Таудың арғы бетінен жүздеген ешектің басын қосқан, мүмкін елу болар, кім білген әйтеуір көп ешек керуен келетін. О заман да бұ заман, ешек керуен дегенді кім көріпті. Сүйтсек ешек тау шатқалдарындағы тар соқпақтарға өте мықты болады екен. Алдыңғы ірі ешекке дәу қоңырау байлап қояды. Соның сыңғырымен қалған ешектер тауда көктегі тырнадай тізіліп, тарта береді. Арқасына теңдеп артқан жүктері негізінен бидай болып келеді. Сонда ар жақтағы жұрттың бер жақтан алатыны тек бидай болғаны ғой, бұ жақтың бір шеті, алып бір жұрты аштан қырылып жатса да. Баламыз ғой о кезде, көп нәрсені қайдан түсінейік. Тек аздап, мұнысы несі екен дегендей көкейде кішкентай сұрақ туындап. Баламыз ғой, тау соқпағында тізіліп, тырмысып, тауға өрмелеп бара жатқан ешек керуендерді тау асып, көрінбей кеткенше қызықтап, қарап тұратынбыз. Ар жақтан керуенмен келетін адамның бәрі түр-тұлғасы ала шапан, алатопы киген сарт тақілеттес жұрт болатын. Өздерін есімде қалғаны «қашқарлықтар» деп атайтын, – деп бала күнінен есінде қалған, өзін алғаш қатты таңқалдырған ешек керуен сыр сыйпатын барынша суреттеп, баяндап жататын. Осы кезде мен о кісінің әңгімесіне кірісіп:

– Ұйғұрлар шығар, – деп қоям. Бала босам да қытай жақтағы жұрттардың кейбірінің атын білетін, естіген қалып танытып.

– Жоқ, – дейді шешем үзілді-кесілді жауап беріп. – Оларды «қашқарлықтар» деп атайтын. Жұрттың бәрі солай дейтін. Ал, «ұйғұр» дегеніңді естіген емеспін. Негізі, – дейді шешем әңгімесін жалғап, біздің әкеміз о жаққа көшейін деп көшкен жоқ. Тіпті еш ойламаған да екен. Әйтеуір шешем солай дейтін – деп, о кісі де әңгімесінің бір ұштұғын анасымен байланыстырып жататын. – Алдымен өзі қатты жақсы көріп, сыйласқан құдасы көшіпті. Жер тыйыштығын, ел тыйыштығын таныған құдасы жаңғыз ұлұн кері аттандырыпты.   Сәбеттің жансыздары мен жалаңдаған белсенділерінің өріп жүргеніне қарамай. Жаңғыз ұлұның басын бәйгеге тігіп. Құда:

– Нұрман құдаға айт. Мына жақ дұрыс екен. Тез жетсін. Көшіп келсін, – деп қатты өтінетінін білдіріп жіберіпті. Оның үстіне о кісі қызылдардың қырағы көзі қалт жібермей, хабарды жеткізіп отырған жерінде, біздің үйде сәбет мілисасы басып қалып, үкіметтің қолына түсіп те қалады. Сонымен әкем әупірімдеп жүріп, от пен оқтың арасында жүріп пәре алатын мілисаға дүние тықпыштап жүріп, әрең босатып алады. Сүйтеді де:

– Көшпесек болмады. Ұят болар, құда жаңғыз ұлұн жіберіп отыр. Қауіп-қатерге қарамай. Оның аяғы мынадай болды. Әйтеуір аяғы қайыр. Көшейік мына құда баламен бірге. Ар жағын тағы көрерміз, – деп түйеді әкем. Сүйтіп, солай Әндіжаннан бір-ақ шыққамыз ғой, – деп қояды шешем Бибайша жарықтық.

– Баламыз ғой,- деп шешем әңгімесін қайта жалғайды. – Ел асқан ұзақ көштің жай күйі, уақиғасы түгел есімде жоқ. Тек ұзақ жолда ауырып қайтыс болған, шамамен төрт бес жасар қыз есімде қалыпты. Жақын туыстардың қызы ғой. Үдере көшкен елде не сән болсын. Қайтыс болған қызды сәнін түзеп жерлейтін. Сол керуен жолдың бойына, жол жиегінен көп ұзатпай ақ, қаза жолын сақтап, жаназалап, асығыс жерлеп аттанысып кеткен. Кейін шешесі, жеңгеміз ғой, қызын еске алып, қамығып, көп жылап жүрді. Сонда айтатыны кісіні таң қалдыратын жәйт еді.

– Қызым түсіме жиі кіреді. Үнемі бір қалыпта кіріп, бір әңгіме айтады. Сонда: – Апа, күндіз жол жағалап ойнап жүріп, ештеңе байқамаймын. Тек күн батып, кеш түскен соң жалғыз өзім, біртүрлі қатты елегзимін. Апа, жаңғыз боғасын елегзимін ғой, ә. Сіздер қайда кетіп қалдыңыздар, апа? Мені жаңғыз тастап, а? – деп сұрай береді екен.

– Байғұс ай, – деп қыйналатын шешем ондайда. – Қайтсін-ай, елсіз жерде жаңғыз қағасын сүйтеді дә, – деп, Құданың құдірет күшіне ой жіберіп, Алла Тағаланың екі дүниесіне барлау жасағандай болып ойланып отыратын.

 

 

 

ТУҒАН ЖЕР ЖӘНЕ ӘКЕ ӘРУАҒЫНЫҢ ШАПАҒАТЫ

 

Шамасы осыдан жыйырма жылға таяу уақыт бұрұн еді-ау. Шешем Бибайша біраз уақыт сырқаттаныңқырап жүрді. Үйде ғой. Қазаққа қатты құламаса, ауруханаға бара қою қайда. Біз де «Тұщы ет ауырмақ үшін» деп, уайымдағанымызды білдірмей, өзімізге іштей сабыр суын сеуіп қоямыз. Анам бұрындары да бірді-екілі ауырған жағдайы бар еді. Артық еті жоқ, тарамыс кісі, өзі «Ауырып тұрдың, аунап тұрдың» деп айта беретініндей тез жазылып кететін. Бірақ бір мәрте қатты ауырғаны есімде. Шешем екеуіміз, жаңа ғана салынып біткен тамымызды сатып, Алматыға көшіп кеткеміз. Далалық қазақ, өмір бойы Қызылдың құмұнда, Сыр бойында тірлік еткен біздің анамыз, бауыр еті балалары үшін, өмірі тұрып көрмеген қала тұрмысына да көнді ғой. Бірақ өзі сыр бермегенмен, сол далалық табиғат, тұрмысы тараң, қалалық өмірге бейімделуі оңайға соқпаса керек. Бір күндері қатарынан үш күн тісі ауырды. Ауруханаға өлім алдында ғана баратын қазақ емеспіз бе, шешем тісіне түрлі аналгин секілді дәрілерді кезек-кезек қойып, аурудың бар азабына төзіп жата берді. Төртінші күні таңертең ауруы сап тыйылды. Бірақ анамыздың жүзіне қарап бәріміз таң қалыстық. Қатты шошыдық. Сол жақ бетінің төменгі жартысы мойынға ұласып, шүйдесінің сол жағын қоса қамтып, тұтас бір ісік алып кетіпті. Құлекең зыр жүгіріп жүріп, анда көрсетті, мында көрсетті, аяғында онкологиядан бір-ақ шықты. Алматыдағы атынан адам шошыйтын, қазақ қылтамақ атап, төтесінен бір-ақ тартатын онкология ауруханасына жатты. Дәрігерлер басы Мұхтар Әлиев болып, Қоңырбай көкем туыстық көңілдерін көрсетіп, бар ықыластарын салып қарады. Басында айтылған, рак ауруы болуы керек деген болжам шындыққа айналды. Ота жасау керек деген шешімге келді. Ұзақ ақылдаса келе анам ота жасатудан бас тартты. Оған себеп, екі маман дәрігердің пікірі болды. Бірі, рак ауруының жасушаларының да ауру кісімен бірге қартайып, қатты асқынбай, созылмалы кесел болып жүре беру мүмкіндігі. Мұндай жағдайда ота жасау, керісінше ауруды асқындырып, жедел дамытып алып кетуі де ғажап емес. Сондықтан әліптің артын бағып көрейік деген қазақтың ғажап оташы дәрігері, академик Мұхтар Әлиевтің пікірі еді. Екіншісі, Қоңырбай көкемнің сонау алыста, Түркістанда отырған өз анасын мысал етіп:

-Қанша жыл болды, дәл осы жағдайда менің шешемнің де жүргеніне. Пышақ тисе құтырып кете ме деп қорқып, ешқайда да апармай, сыртынан ғана қарап отырмыз. Шүкір, аман-есен жүріп жатыр. Сондықтан бұ кісінің де ауруына тиісіп қажеті жоқ, – деп айтқан әңгімесі болды.

Сонымен шешем он шақты күн аты жаман ауруханада жатып шықты. Содан кейін отыз жылдың үстінде өмір сүрді. Ешқандай ауруханаға жатқан жоқ. Көпке дейін сол ісігімен жүрді. Ең қызығы анамның ауылға қайтуы мен ауруынан айығуы қатар болды. Сол кезде Торғай облысының бір совхозында бас мал дәрігері болып істейтін ағам Сайрамбек ауылға, Шәуілдірге қайтқан болатын. Басты мақсаты, шешемізді қаладан алып шығып, ертерек елге жеткізу, өзінің үйренген ортасына, туған топырағына апару болды. Жаңылмасам, қысқы сессия алды болатын. Ауру анамды алып, ауылға шықтым. Бар жүгіміз, тығыздалып салынып, аузы буылған бір кенеп қап, сосын бір чемодан зат. Алдымен таксиі көп үлкен көшеге шыққанша, онан вокзал алдынан пойызға, вагонға жеткенше көп қыйналдық. Шешем өздігінен көп жүре алмайды. Дірманы болмай, тұрып қала береді. Екі жүкті көтеріп, он шақты адым жерге апарып, қайта қайтып, шешемді қолтықтап демеп, баяу ғана алып жүрем. Осылайша пойызға да жеттік. Елге жетіп, Темір темір жол бекетінен түскенімізде де, үйге дейін де осылай тұяқ қыбырлатып жүріп жеттік.

Арада алты ай өтті. Жазғы сессияны бітіріп, ауылға асығыс аттандым. Ойымда анамның халі. Сырқаты меңдеп кетпеді ме деген қауіп. Жоқ, бәрі керісінше бопты. Он адымды әрең меңгеретін анам шауып жүр. Шын таң қалдым. Қатты қуанысып, қауқылдасып қауыштық. Бетінің ісігі толық кетпепті. Беттен ығысып төмендеп, жақтың үсті мен етегіне тоқтапты. Мойын мен шүйдедегі ісігі де азайған. Мен анамның ауруынан ада-күде айығып кетпесе де еңсесін тіктеп, қайта қуаттануы туған жерден, өзінде туғандар үшін кәусар болар ауасынан деп таптым. Қатты толқыдым. Туған жер туралы толғандым. Шәуілдірдің жазғы шілдедегі аптап ыстығы, атақты, арыстандай ақырып, айлап тоқтамай, екпіні күшті болғасын тоқтай алмай тұратын  «Арыстанды қара бастың желі» менің анама ем болып ескен. Жел тұрғанда желмен бірге көтеріліп, аузы-мұрныңа тықпалайтын, жайшылықта ақ ұлпа тұз болып жататын, кебір, сортұзды топырағы туған топырағыңмын, мен саған дәрімін деп ұшқан, дәрімін деп қонған анам бойына.  Кейде, желсіз уақытта жаймашуақ бола қалатын қысы, қыстағы  желмен қатты көтеріліп, асқынып кететін қарсыз қара суығы, қарлы бораны бәрі, бәрі жабылып анамды менің емдепті. Емдепті туған жер, туған перзентін.

Шіркін, туған жер! Шіркін Шәуілдір! Саған жер жеткен бе, жаһанда! О, ұлы су Сырдария, сен Тәңірімнің сыйысың, бабама Көктен ұсынған! Сені ойға алғанда, көңіл күйімізге күй қосып, сенен сан түрлі,  сырлы сурет табамыз. Сырдария, сырлы су, сен ағасың Шәуілдірді ежелден екіге, құм мен далаға бөліп. Таудан арындап аққан Арыстың арынын Шәуілдірде басып, бауырыңа тартып, құшағыңа алып. Сыр суы, сенің шымырлап аққан ағысыңа ұз-а-ақ қарап, қандай керемет едің деп, тамсанамыз. Сенің екі бетіңді қаптай қонған тоғайыңның, кей тұстағы қалың жынысты аралыңның сұлулығына сұқтанып, тұрып қаламыз, таң болып. Қызарып батқан күннің қызыл шапағына, сен қып-қызыл болып шырайланып, шомылғанда шаттанып, сенен сұлу су болмас бұ ғаламда! Ағарып ақ таң атқанда, арайланып, сенен өткен сұлу су болмас әр бір таңда! Сыр сұлу, сенің сұлу суретіңнен балаң болып ләззат алып, суыңнан ескен самалыңа кеудемізді тосып тұрып, анасының төсін аймалап иіскеген сәбидей мейірленіп, бір ырақат күй кешіп, шаттанамыз. Ана алақанында құндағы ағытылған сәбидей керіліп. Біз сенің сәбиіңбіз, Сыр сұлу! Сұлу ана!

Шәуілдірде анамыз, Сайрамбек ағам үшеуміз отырмыз, осылайша туған табиғат ана құдіретіне бас иіп. Бір кезде анам, туған жер туралы толғана келе, есіндегі ескі әңгімелерге өтіп кетті. Тағы да үдере көшу, тағы да ел ауу. Жо-жоқ, бұ жолы әңгіме өзегі ел ауған көш емес, елге оралған көш екен. Тағы да ерге ем болған, перзентінің дертіне дауа болған туған жер екен.

– Әндіжанда жағдайымыз өте жақсы болды. Жәкем керуен бастық болды ма білмеймін, со жақтағы қалаларға саудагерлермен сапарлайтын шығар, үнемі кіре тартып, ат үстінде болатын. Керуендері қашқарлықтардікіндей емес, қазақы, түйе керуен болды. Бірақ, аяқ астынан елге қайтатын болдық. Үйткені көкем қатты ауырып, жатып қалды. (Анам әкесі Нұрманды «Жәке», ағасы Әбдімәлікті «Көке» деп ұлықтаушы еді.) Жәкем шағын денелі, шалт қыймылды, шапшаң кісі еді. Тез шешімге келді:

– Көшеміз, – деді. – Елге көшеміз. Мына жаңғызға жат жерде бірнәрсе болса, ел- жұртқа не бетімізді айтамыз. Мына Нұрманның пейілі жаман. Ел ауып не тапты. Бетіне қарап отырған жаңғызынан айырылды. Нұрман не көрсе де пейілінен көрді, не тапса да пейілінен тапты демей ме. Мүмкін Құдай беріп, мына жаңғыз туған жер, туған елдің ауасымен еңсесін тіктер, түрегеліп кетер. Алда-жалда, олай болмай жатса, Тәңірдің басқа салғанын ел ішінде отырып қарсы алармыз. Ал, аштықтың беті әлі қайтпаған болса, оны да елмен, ағайын жұртпен бірге көрерміз. Малды тегіс сатамыз. Қаражат қыламыз. О жаққа, қазақтың сәбетіне малсыз барған дұрыс болады. Оның үстіне бұрынғыдай көшпен шұбырмай, пойыз жолмен, пойызбен барамыз.

– Кейін ойладық қой, – дейді шешем, өзі көп айта беретін Әндіжан әңгімесін жалғап, – Со кездегі қазақ көші тек бір жақты ғана болған екен ғой. Аш, жаяу-жалпы шұбырып. Кері кім көшсін, қызыл саясаты, белсені мен аштығы қақап тұрған қазаққа.

– Біздің үй со кезде біраз малды болып, бардандау болып үлгерген-ау шамасы, – дейді анам әңгімесін онан әрі жалғастырып. – Мал сатқан ақшасы, күш-қуаты қандай екенін қайдам, әйтеуір, мол ақша болып, жүнмен бірге қабып, екі көрпе етіп тігіп, жүкпен қосып алып жүрді. Жәкемнің сақтық қылғаны ғой. Сонымен пойызға отырып, туған ел қайдасың деп жүріп кеттік. Елге, туысқан бауырларға ұмтылған жүрек дүрсілдейді. Қуанышта шек жоқ. Қысқа қайырып, ерекше есте қалған жағдайды айтсам, ол шешемнің елді сағынған сезімі болды. Арыстан өтіп, Қарақоңырға да жақындап қалғанбыз. Бір сәтте қатты жүріп келе жатқан пойыздың өзін шайқап, жүдә бір қатты желдің ысқырып, соғып тұрғанын байқадық. Сол сәтте шешем жарықтық:

– Алда айналайын, Арыстаным – ай, со қалпы тұрып тұр екенсің ғой, арылдап, – деп дауыс салып жылады. Өзге жердің желіндей самал болып еспейтін, керімсал болып соқпайтын, Тәңір тек арыстандай ақырып тұруды ғана жазған біздің атақты Арыстанды Қарабасқа. Жазда шексіз күйдіріп, қыста сұмдық тоңдыратын жел айлап тұрғанда одан қажыған елдің күнде Құдайдан сұрайтыны Арыстанды Қарабастың үй құлатып, жар жыққандай екпінін басып, демін алып, аял қылуы болатын. Ғайыптан тайып, ел тілегін Тәңірісі қабыл етіп, жел қойғанда, құлаққа ұрған танадай жым-жырт, мүлгіген, таңғажайып бір тыныштық орнайтын. Сонда да ай бойы ақырған желмен таласып, айқайлап сөйлескен ел сол дағдымен онан әрі айқайлайтын. Сонда бір-біріне:

– Неге айқайлайсың? Жел қойды ғой, – дегенде барып түсінісіп, тоқтап, қыран-топан күлкіге бататын. Айлап арылдап, тұрып алған желден әбден қажыған, өзге жақтан Шәуілдірге қоныс ауып кеп қалған, бір адуын қатын: «Арыстанды Қарабас желіңе де сиейін, Туырлығы желпілдеген еліңе де сиейін» деп, қайта көшіп кеткен екен. Менің анам сондай желді, сондай желі бар елді, желдің де елдің де отаны туған жерін сонша қатты сағыныпты. Соңынан дауыс салуын қойып, үнсіз, ұзақ егіліп, жылап алды анам. Ол солай туған жерімен қауышты. Ол солай сағынышын басты. Арылдаған Арыстанды Қарабастың желі менің анамды туған жердің, туған елдің хабаршысындай болып, қарсы алған екен ғой сол сәт.

Темір атындағы темір жол бекетінде пойыздан түстік. Ең сұмдығы аштық қақап тұр екен. Жәкем айтпақшы, оны да елмен бірге еңсердік. Ең бастысы туған жердің топырағы қуат беріп, ауасы шипа болып, көкем ауруынан айықты. Құдіреті күшті Құданың кереметі демей не дейін, сол Құдірет дарытқан туған жердің қасиеті демей не дейін. Тәңір өзі бәндәсін топырақтан жасап, сол туған топырағын ем етіп қойған дә. Соңынан, талқаның таусылғанда, Тәңір өзі сол топыраққа қайта қауыштырып, сол топыраққа құндақтап қояды дә. О, Тоба! О, Құдірет!

Өткен-кеткенді қозғап, осы әңгімелерді айтып отырғанда анам сырқаттанып жүрген. Сыр беріп, ашып айтпағанмен, жүріс-тұрысынан, кірбің ұялаған қабағынан көп жайды аңғаруға болады. Бастан өткізген қыйын күндерін әңгімелей бергенінен де күдіктенеміз. Бір күні анам азаңғы шәй үстінде:

– Бүгін бір қызық түс көрдім, әкелерің кепті үйге, – деп осыдан қырық жыл бұрұн дүниеден өтіп кеткен шалын түсінде көргенін айтты. Анамыздың ауырып жүрген жайын ойлап, түс көруін, онда да әкемізді көруін іштей жақсылыққа жорый алмай отырып қалдық. Әкетіп қала ма деп қорыққанымыз ғой. – Әкең байғұс, шыжбалақтау, күйдім-пістім кісі еді. Есік алдына атарбамен келіп, сол қашанғы, асығыс әдетімен «Бол да болдап» дігірлеп тұр, – деп біздің ішкі, үрейлі ойымыздан хабарсыз шешем онан ары сөйлеп жатыр. Биекең жарықтық, менің әңгімеге құмарлығымды байқап, көбінесе маған қарап сөйлейтін. «Әкең, әкең» деп отырғаны да сол.

– Бол! Тез шық! Жүр, бол енді, –  деп, қоймай жүріп, атарбасына мінгізіп алды. Өзі асығып-аптығып атарбасын айналып, керек-жарақтарын қамдап жүр. Сөйлеп жүр. Айтқандарын біртүрлі түгел түсінбей қала берем. Бір жаққа, біреулердің үйіне барамыз дей-мау, өзінің бір қатарларын айтады-ау деймін. Сүйтіп жүріп ауылдан да ұзап шығып қаппыз. Самбырлап сөйлеп келе жатқан әкең бір уақытта атарбасын қалт тоқтатты. Арбаның алдында ат айдап отырған ғой. Ойына ұмыт қалып кеткен бірнәрсесі түсіп кеткендей артына шұғыл бұрылды. Маған қарап:

– Түс! – деді. Мен түсінбеймін. Әкеңе іренжіп, әрі таң қалып:

– Неге түсем мен, мына айдалада? Неге алып шықтың? Енді аяқ астынан не болып қалды? Неге қалам? Бармаймыз ба жаңағы қатарларыңның үйіне?  – деп жатырмын сұрақты жаудырып, үстемелеп.

– Түс арбадан, – деді тағы қайталап. Әдепкідей емес түсін суытып алыпты. Сескеніп қалдым. Мінезі шадыр, дереу, ай-шайға қарамай сабап тастайтын әдеті болатын. Қорқайын дедім. Соны байқады ма қайдам, әкең түсін қайта жылытып, маған қарап:

– Түс! – деді қайтадан бұйырып, дауысын қатты көтермей. – Түс, үйге қайт. Кейін келесің сен, – деді жай ғана. – Кәзір емес, – деді сосын.  – Ке – йі – ін, – деді дауысын созып. Дауысында бір тылсым бар. Тылсым тұнған сыр бар. Бойымды әлдебір беймәлім сезім баурағандай болды. Сол сезімді жете танымаған, байыбына бара алмаған қалыпта арбадан түстім. Әкең қайтып қайырылмады. Мені түсіре сала, асығыс жүріп кетті. Асыққанынан болуы керек, атарбасы салдырлап бара жатты. Дауысы біразға дейін естіліп тұрды. Әкеңнің артынан ұзақ қарап тұрдым.

Анамыз әңгімесін, көрген түсін айтып болып, біраз уақыт үнсіз, ойланып отырып қалды. Анамыздың ойлы қалпын бұзуға дәтіміз бармай тосылып отырмыз. Әйтсе де түс тұспалын жақсыға жорып, іштей қуанып қалдық. Әкеміз  қалдырып кеткен соң, шешеміз көп жасайтын болды деп шешіп те қойдық. Анамыз ойдан бір сәт сейілгенде:

– О, Биеке, шалыңыздың өзімен алып кетпей, тастап кеткені қандай жақсы болды, ә. Биеке, көп жасайтын болдыңыз, – деп шуластық. Күлісіп, «Әзілің жарасса, атаңмен ойна» дегендей о кісімен әзілдесе беретін әдетімізге басып. Шын қуанысып, мәре сәре болысып.

Бірақ, анам әлі де болса түс әсерінен толық арыла қоймаған секілді. Жүзінде түс тұспалымен астасқан, ойлы дағдарған қалып. Әлде әлі де болса әкемізге деген іреніш табы. Әлде қыймастық сезім. Бәлкім, көрген түс қысқалығына кейіс. Қайтерсің, қысқа түсті, тәтті түсті қайта көруге тағдыр жазбаған. Сондықтан да қазақ сезінген қысқа, қыймас сезімін «Көрген түстей» деп бағалаған. Иә, анам үшін жастық өмір, көрген қызық, жұбайлық ғұмыр, бәрі, бәрі, бүгін өзі көрген түсіндей қысқа болған. Бірақ, ол – ана. Тәңірінен ұрпақ тілейтін. Ұрпақ ғұмырын  тілейтін. Тәңірі оның тілегін берді. Ұрпақты болды. Ғұмырлы болды.

Иә, ырасында да анамыз көп жасады. Бәрі Тәңірден ғой. Әйтсе де менің анам әкемнің жасамаған жасын қосып жасағандай көрінеді де тұрады. Дүниеден ерте озған әкемнің әруағы да алдымен анамды жебеп, тілекші болып, соған себепкер болғандай. Түс тұспалы әке ұрухының сол сезімін, әке ұрухының шапағатын танытқандай. Анам түсіндегі тұспал, әкемнің анама мейірленіп жылыған түсі, жібіген даусындағы тылсым сыр әке ұрухының Тәңірден тілеген, Тәңірі қабыл еткен тілегі болар. Әке ұрухының тілегі ана тілегімен, ұрпағын, ұрпақ ұлағатын ойлаған ана мұратымен тоғысуы болар бұл.

 

НАҒАШЫ ЖҰРТЫМНЫҢ АҢЫЗ СЫНДЫ ӘҢГІМЕЛЕРІ

 

Шешем кейде өз жұрты, аталары, туған бауырлары мен немере-шөбере туыстары,  жалпы ағайындары, ауыл-аймағы жөнінде де әңгімелейтін. Нағашы бабам Бақтыораз екі ағайынды болыпты. Інісінің аты – Әйтен. Бақтыораз жас шамасын кім білсін, әйтеуір жігіт шағында екі көзден айырылып, су қараңғы соқыр болып, үйде отырып қалған кісі екен. Оның бұл уақиғасын шешем арнайы әңгімелеуші еді.

– Жаз күндері болса керек, Түркістанға базаршылап келген Бақтыораз атам Шәуілдір қайтады. Мүмкін, күні ұста дүкенінің көрігіндей қызып, жан шыдатпайтын шілде айы болар. Шәрінің базарынан сатып алған базарлықтарын артқан түйесі де болуы ғажап емес. Түйе жетектеген аттылы кісіге ыстық күндегі бұл сапар жеңіл соқпасы анық. Оның үстіне Арыс өзенінің жағасында, оның қалың жыңғылды тоғайына еміне қонған біздің ауыл – Есқара ауылы Түркістан түгілі Шәуілдірдің өзіне де тиіп тұрған жер емес. Едәуір жер, – деп атасының қалған ғұмырына тұтас, ауыр салмақ салған сапары жөнінде толқып, толғана отырып сөйлеп еді.

Құданың құдіретіне не шара. Ыстық күнде жол жүрген Бақтораз бабам сусынсыз сапар шығыпты. Аңызаққа аңқасы кеуіп, қатты шөліркеп келе жатқан ол, өзіне-өзі іренжулі еді. Қапалы көңілмен, қажып келе жатқан Бақтораз, іздегенге сұраған дегендей, әлдекімдердің жол бойында, бүтін қалдырып кеткен дарбызының үстінен түседі. Аттан түсе қалып қараған Бақтыораз қатты таң қалады. Дарбыз өткір пышақпен қақ жарылған. Бірақ, желінбек түгілі түртілмей, қайта беттестіріліп, жымдастырылып қойылған. Дарбыздың тазалығына көзі жеткендей болған ол, жайғасып отырып, жеп, шөлін басып, қайта аттанып кетеді. Аман-есен ауылына да жетеді. Жолсоқты болып шаршаған Бақтораз сол түні ерте жатып қалады. Алғашқыдағы күмәнді ойы сейілген, тіпті көңілдегі күдігін ұмытып та үлгерген бабам, оғаш түс көріп, шошып ұянады. Түсінде әлдекім, бәлкім Ғайып Ерен, Қырық Шілтен болмаса Қыдыр Ата әлде Баба Түкті Шашты Әзиз құлағына «И-и-и, әттеген-ай, бір қара тазы иіскеп кетіп еді», – дейді. Бар болғаны сол.  Ұянғанда ұққаны, алдымен сезіп, төбесінен жай түскендей шошығаны, екі көзінің су қараңғы, соқыр болып қалуы. Құданың құдіреті дә. Сол ұлы құдіретпен қатар, басты себеп болған жәйт менің нағашыларымның күллі ауылымен молда болып, үнемі мұсылмандық ұғымындағы дәретпен өте таза жүруі-ау деп ойлаймын. Осы уақиғаның өзінен бұрынғы қазақтар – бабаларымыз тән тазалығы арқылы жан тазалығына, биік ұрухани болмысқа қол жеткізе алғаны көрінеді.

Тым қатты тазалық шөлдің бетін қайырған дарбыз суымен бірге ілімді көкірекке күдүк ұялатқан. Көкірекке енген күдүк көздің түбіне жеткен. Немесе шын мәнінде қазақ мұсылмандығының тылсым кейіпкерлері, өздері үнемі қолдап жүрген жандарының шөлге шыдамаған кейпіне, іс-әрекетіне қапалық еткен. Сүйткен де Құдіреттің қаһар төгуіне, жазалы жанардың суалуына, жанар иесінің жазалануына себепкер болған. Әлде, таза тәнді таза жүрек егесінің бір осалдығын кешпейтін тағдыр тақтасы. Қайсысын айтсаң да, Құдіреттің шексіз құдіретінің дәлелі.

Әулеттің бар шаруасын Бақтыораздың інісі Әйтен амалсыз мойынға іледі. Екі үйдің ішкі-тысқы бар шаруасын бақилық болғанша атқарады. Үйде зағип болып отырып қалған ағасының көңілін аулап, жүзіне жел болып тиіп қалудан әр кез сақтанып, әр істе ауанын бағып.

Бірақ, өмір – өзен, әр бәндәнің тағдыр тақтасындағы қыйлы-қыйлы жазуымен үйлесе ағып, сан түрлі тірлік өрнегін салса керек. Күндердің бір күнінде шаруа сапарымен жүріп, сапарлас кісілердің қолқасымен, ағасының үлкен қызын бір қатыны өлген жігітке беретін болып, келісіп келеді. Сапардан оралған Әйтен отырып, ағасы Бақторазға үлкен қарындасын, үш қыздың үлкенін ұзатуға уағдаласып, пәтуә қылып келгенін жәйлап жеткізеді. Сонда ағасы үнсіз, ұзақ ойланып отырып қалады. Інісі де әбіржіп, сасқалақтап қалады. Ағасының жүзіне қарап жапақтап, осы мен жаңылыс іс етіп қойдым-ау деп, уайым шегеді. Әлден уақыттан соң жауап күтіп отырған інісіне қарап:

– Ай, әттеген – ай, ырым алды қызым еді. Бекер бопты-ау. Ол қатыны өлген жігітке шықса, қалғандары да тегіс қатыны өлгенге баратын болды-ау. Бірақ амал жоқ. Уағда қылып, келісіп кепсің, – дейді. Сәл тоқтап, сөзін қайта жалғап, – Айтылған сөз, алысқан қол – берілген серт болады. Сөзді бұзуға, серттен таюға болмайды. Сондықтан қарындасыңды берем деп кепсің, бере ғой, – деп түйеді. Қызы үшін қыйналып отырса да шешімді жауабын береді.

Ағасы тұла бойы тұңғышын қанша жерден қатыны өлген жесір еркекке қыймаса да інісінің сөзі екі болмауын қалаған. Ер азаматтың екі сөйлегені өлгені, лебізіңді жұтқаның болмас дегені ғой інісіне. Інісінің ел алдындағы абыройына нұқсан келтіріп алудан қорыққан. Бауырлық бейілмен іні беделін, кісілік келбетін қымбат тұтып, бәрінен де  тіпті туған қызының тағдырынан да жоғары қойып.

– О, Тоба! – дейді анам, атасының қылығына таң қалғанын жасыра алмай, – Құданың құдіретіне не дерсің. Әруағыңнан айналайын атам-ай, айтқаны аумай келіп, қыздарының бәрі де қатыны өлген жігіттерге шығыпты. – О, Тоба! – дейді қайтадан анам, – бұрынғының адамының сөзін-ай, еш қатасыз келетін. Анам ойланып отырып, бұрынғы қазақтардың дін тұтуының өзінде таза дәретті сыртқы болмыс пен ішкі жан тазалығының сәтті үйлесім табуын ой елегінен өткізетін секілді. Әруақты аталардың аузынан шыққан лебізінің бұлжымай, мүлтіксіз келіп жатуын дінмен, қазақы мұсылманшылықпен, діл тазалығымен, ұрухани болмыс пәктігімен сабақтастырып.

 

ӘЙТЕН МЕН ӘЙЕЛІ ЖӘНЕ ІНІСІ ҚҰРМАНБАЙ БИ УАҚИҒАСЫ

 

Нағашы бабаларымның бірі,  Әйтен өлерінде, ақтық сапары алдында:

– Арманым жоқ. Өзім арыдым, қатыным қарыды, – деп бұ дүниеден о дүниеге бейуайым, бір беймарал күйде көшіпті. Қандай ғажап күй. Бұл да бір ер азаматтың өзі жүріп өткен өмір жолына, Тәңір тырбантқан тірлігіне тоқбейілде болуы, Алла берген жан мен ғұмыр уақтысына қанағат пен ыразылық көңіл күйі болса керек. Ең бастысы, Құдай қосқан қосағына, оның ерінің ақтық сапарынан өзінің ақірет күніне дейін бақилық еріне ақ, адал қалпы қала беретініне, өздерінің Алла алдындағы адал, қайта қауышуына деген күмәнсіз сенімі еді. Бұл – ер азаматтың кез келгеніне бұйыра бермейтін бақыт, ербақыты екені анық. Сүйтіп Әйтен нағашым тіпті Тәңір Тажалының өзін де сабырын жоғалтпай, Құдайдың құлына бір өлім хақ деген оймен, салмақты бір кейіпте қарсы алыпты. Сүйтіп, уақытша болса да мәңгіліктей сезінетін, адамзат баласының қыймасы, ең тәттісі Алланың аманат жанын тайсалмай тұрып тапсырыпты.

Сүйткен, қайран да менің нағашым, әлде әйел жанының, әлде әйел бақытының қырық шырақты екенін ескермепті. Бәлкім, өзі жұбайлық өмірінде сол қырық шырақты түгел түгесіп жақпағанын, жаға алмағанын білмепті. Бүкіл жан дүниесімен, ұрух болмысымен Алла Тағала дәргейіндегі ұлы сапарға аттанғалы жатқан жан, жанындағы жұбының жанын, оның қырық шырағын жадынан шығарып, тіпті ұмыт қалдырғанға ұқсайды. О да боса мына дүниенің жалғандығының хақтығы-ау осы. Бәрі де әбден мүмкін-ау, мынау бейопа, алдамшы жалғанда. Өзінің шырағы әні-міні сөнгелі жатқан жан, ескермеді, ұмыт қалдырды жан жар шырағын, жан жарына деген ұлы сеніммен! Ол сол ұлы сеніммен өмір сүрген бір бәндә. Бәлкім, мұның өзі бір бақыт. Сол күмәнді бақыттың дәмін сеніммен татқан жан, менің нағашы бабам!

«Жан», «бақыт», «қырық шырақ» деген сөздерді де әйелге қатыстырып қазекемнің өзі айтқан. Айтқызғаны мың өліп, мың тіріліп, жан алысып, жан берісіп жүріп жылжыған мың-мың жылдық жүрім жолы, Тәңір өзі табыстаған тірлік тәжірибесі. Адамзат өмірінің сабағы. Қазақтың тірілік талабына шынайы, тірі көзқарасы.

Сонымен, Әйтен мәңгілік мекеніне армансыз аттанғанмен, қатыны артында армансыз қалмапты. Салиқалы, сарқарын бәйбішенің көңілінде әлі де арман оты жанып бітпепті. Маздап тұрыпты. Өмір атты соқпақтың қалтарысы мен беймезгіл сәтін күтіп.

Иә, сүйтіп, Әйтен арығанмен, қатыны қарымапты. Бойын әлдебір тылсым сезім билеген ол олқын-толқын күй кешті. Сезім серігін іздеді. Шындығында сезім серігінің бар екенін іші біледі. Өзі тұсап, тұқыртып келген сол күй, ішкі әлемдегі уақыты бітіп, толғағы жетіп, жарыққа ұмтылды. Жарыққа жол ашылды. Өкініштісі, сол жарық, жарыққа ашылған жол, жан жарының опаты, күйеуінің өлімі еді. Жаны жарыққа ұмтылған жанның жарына жаны ашыды. Іші біледі, іші сөгеді өзін-өзі. Бірақ, қылар қайраны болмады. Сезімі түспегір алдында күйкі, дәрменсіз бір хал кешіп. Жақсысы, ол о дүниеге оның бұ халінен бейхабар аттанды. О да боса, оның  сеніммен алдамшы ұштасқан бір бағы, алдамшы сенім ұялаған жүрек күйі еді. Алланың аманат жаны, ұлы денеден ұлы сапарға аттанарда кешкен бәндәнің бір күйі, ер бағының соңғы сынығы болғаны дә …

Бақилық жолына армансыз аттанған Әйтенннің артында өкшесін басқан інісі бар екен. Жесір жеңгесі әлі де болса отты жүрек, сырлы сезім жебесіне нысана ете алатын әмеңгері бар екен. Сөйлесе сөздің шешені, кеңессе елдің көсемі, патшалық биліктің ыстаршыны, қазақ  биі, келісті де көркем Құрманбай бар екен. Әмеңгерлік салт пен сананы ту еткен елі, ежелгі жол мен жосықты жақтаған жұрты бар екен. Қашан да қазақ «Жігітті ел мақтаған, қыз жақтағанын» білген. Қыз қалаған жігітті жеңгесі неге жек көрсін. Әлі қыз көңілі сүйетін қайнысын жеңгесі неге сүймесін. Қайнысын сүйген жеңгесі елін неге сүймесін, елінің салтын неге сүймесін, жұртын неге жақтамасын…

Арада айлар өтеді. Қаралы қаза қайғысын уақыт емші өзі тарқатады. Атақты үш арсыз өз орнына қонып, қалған арсыздар да біртіндеп бас көтеріп, жесір жеңге көңілінің төрінен орын ала бастайды. Көңіл көкжиегі кеңейіп, әлдебір, бұрыннан етене сезімдер  бойын меңдеп, тән ысытып, мені қайтесің дегендей жағаласып, әлдеқандай тылсым бір күй кештіргендей ме қалай… Көкжиегі кеңейіп, етегі түрілген көңіл құштарлыққа жетеледі. Құштар кеуіл өзінің іші ғана білетін, іші сүйіп жүрген қайнысын сезім серігі етуге ұмтылды.

Сол кезде «Құланның қасуына, мылтықтың басуы» болып, Сыр бойы, Қызылқұм жұртына атақты бір азаматтың асы болғалы жатқандығының хабары да шығып қалады. Беймаза күй кешіп жүрген би жеңгесінің, сол асқа қайнысымен бірге баруға, бой сейілтуге көңілі құлайды. Жесір жеңге би қайнысына:

– Ыстаршын мені асқа апарсын – деп сәлем айтады. Үш жүздің баласына сауын айтып, ас беру, елге еңбегі сіңген, айтулы азаматтың қайтқанына жыл толғанда өтілетіні мәлім. Мұндай астағы түрлі ойын-сауық, аламан бәйге мен көкпар, қыз қуу қазақ біткеннің көңілін көтеріп, кеудесін шаттық кернейді. Бойына желік береді. Аламан аста елмен бірге желіккен жеңгелі-қайынды екеуінің басы бір жастықта тоғысып тынады.

– Жеңеше, ойбай жеңеше, мұның не?! Не істегелі жатсың?! – деп, осы уақытқа дейін шыдаммен шыйрыққан жеңгесінің, түнгі, пәрменді шабуылына, әлсіз қарсылық көрсетуге ғана дірманы жеткен  би, ішкімнен ішқашан ұтылмаған би, тіл мен жақтың майданынан жеңілмеген би, жеңгесімен болған сезім жекпе-жегінде жауырыны жер иіскеп, жар төсегін қабады.

Бұл менің нағашы әжемнің, жан дүниесінің, кеш бүр жарған гүлдей, сырлы сезімі еді. Сол сезімге ерік беріп, сезім серігіне ұмтылған, жан-дәрмен әрекеті еді. Оты басылмай бұлқынған жүректің, буырқанған қанның іздегені еді бұл. Жүрек іздегенін тапты. Тапқаны қайнысы, талабы әмеңгерлік болды.

Аста жарасқан көңіл, үйлесімін әмеңгерліктен тапты. Күні күйбең, күлі күндес, күйкі жұрттың пыш-пышы елдік сананы негіз еткен салт-дәстүр алдында басын иіп, көсеуін тастап, отын сөндіріп, артқа шегінді. Қазақтың тірлік салтына айналған таным табиғаты, табиғат тылсымы – жаратылыс заңымен әдемі үндестік тауып, өмірге етене қалып тапқандай. Сүйтіп, жан жарын келместің кемесіне мінгізіп, шығарып салған жесір жеңге әмеңгерлікті ту етіп, Тәңір құдіреті, табиғат талабымен бұ пәнилік серігін қайта тапты.

Уақыт әмірші өз дегенін істеді. Бәлкім, Тәңір тілеуін берді. Ел-жұртты таң қалдырып, нағашы әжем аяғы ауырлады. Іші білініп, құрсағы көтерілді. Сүйтіп, қазақтың елдік салты, қосылуға ұмтылған көңіл талабына демесін болып, адамзаттың бір төлінің дүние есігін ашуына септесті.

Беймезгіл жарасқан көңіл, кеш ауырлаған аяқ, есейіп кеткен ұлдардың шамына тиіп, байдағы қыздың намысын келтірді. Келген жұртының алдында. Тәңір талабын естен шығарып, ессіз ашуға ерік берген қыз төркініне аттанды. Бәндәлік ойы, бар арманы анасын сөгу болды. Іштегі зұлмат ашудың бар запыранын анасына құсқысы келді. Ол солай еңсесін басқан езгі, қор ойдан құтылып қайтуды қалады. Сүйтіп, сорлы болар сорлы қыз сорға тартып, қақ маңдайдан тиер тағдыр талайының таяғына ұмтылды. О, байғұс қыз, шерменде жазған! Қызының қандай күйде келе жатқанын, қырыс қабағынан танып үлгерген анасы, қызымен құшақ айқастырып қауышудан, жүз көрісуден тартынды. Ана мен баланың есендік сұрасуы суық қабақ, сызды жүзбен өтілді. Қатты ашу, қатал оймен келген қыз ұзаққа созбады. Ана алдында ашуын іркіп, қаны қарайған жүрегіне сабыр суын сеппеді. Ана ісін терістеп, анасының әйелдік, Тәңір Көкте дарытқан табиғи сезімін, сол сезімге тірек болған әмеңгерлікті қосып мансұқтады. Анасын, ағасын сөкті. Көптен бері «Барамын! Айтамын. Бетіне айтамын. Неге айтпаймын» деп көкірекке күні бұрын түйіп қойған қыжылын, ашу заһарын төкті. Ана аяғының ауырлығы, алданған, адыра қалған әке сенімі көкірегін күйдіріп бара жатты, жанын жеп…  Әке тірлігі, тұтас ғұмыры алданумен, сусыған құмдай, бос сырғып, құр өткендей болып, әкеге деген перзенттік сезімі өзегін өртеп, анаға әкемен бірге алданған жанның жан ашуы болып ақтарылған. Көрдегі әке қадірі жанын күйдіріп. Отанына, ұрпағы – балаларына қадірлі әке, анаға қадірсіз, жарына қадірсіз болғанына күйініп. Осылайша анасына арнап келген ашулы сөзін, улы зәрдей етіп төкті ол…

Ана білген, бұл әңгіменің түбі боларын. Ойлаған. Еркек балдар қашан да еркек қой, анасын қызғаныш етер, жан сезімін ұқпас деп. Бірақ, басқа түсінбесе де қызым түсінер, ұлдарым ұқпаса да қызым ұғар деп ойлаған. Ана сенген, қыз бала ғой, анаға жақын өсетін, ертең ана болатын, жайымды ұғар деп. Жоқ, ана үміті ақталмады. Перзентінің суық сөзінен, ызғарлы жүзінен ана көңілі қалды. Ыстық жүрегін суық шалды.

Қызы өзін үнсіз, мойынұсынған қалыпта тыңдап отырған анасына айтып жатқан заһарлы сөзін;

– Ұл табарсың, мүмкін, – деп, анасының құрсағына қарап, зәрлі, сұп-суық сұғын қадап, – ықыласың қайныңа қатты құлаған ғой сенің, ұл табасың, бірақ, бүйтіп ұл тапқанша, тас таппадың ба, жәлеп! – деп, сөзін қаһарлы қарғыстай етіп жалғап еді. – Сен жәлепсің, жәлеп! Сен әмеңгерлікті желеу еткен жәлепсің. Ал, не қыласың маған, а?! Не қыласың? Қыларыңды қылып қал! Не қылсаң да айтам, айтам деп келгем, айтам! Сен қарабетсің! Сен жәлепсің! – деп анасына ұрып жіберердей төніп, тап-тап беріп, тепсініп аяқтап еді. Анасының мына сөзден, жүрегіне оқ болып қадалып жатқан у-заһар сөзден құлағы шыңылдады. Қызының «Жәлеп! Сен жәлеп!» деген сөздері құлағында жаңғырып, қаңғырлап, қайталанып жатты. Көзі қарауытты. Осы уақытқа дейін, қызы алдында кішік пейілде, пәс көңілде, бәлкім кінәлі, тіпті күнәлі кейіпте тұрған анасы, осы сәтте шарт сынды. Бойына өзінің әйел іретіндегі, бәлкім, соңғы іңкәрлік сезімінен біткен, сондықтан да өзіне сонша ыстық, сонша сүйікті, пәк жаратылысқа қызының сөзі оқ боп тиюінен қорықты. Қазақ қауымының елдік салтынан, өзінің жаратылу жолы мен жосығынан мүлдем хабарсыз, бейкүнә сәбидің көрер жарығын қыйып түсердей шошыды. Шошынған ана, анаға ғана тән түйсікпен, жатырдағы шаранасын қорғауға жан-дәрмен ұмтылды. Басын шалт көтеріп, қызына қатты-қатты, қатал жауап қайырды. Анасының жауабы, жауап емес, қарғыс еді. Анасы перзентінің анасына арнап айтқан, қардай жауған қарғыстай нәлетіне қарғыспен жауап беріп еді.  Ана бұ дүние есігін әлі ашпаған баласын қорғап, бұ дүниедегі баласын қарғап еді:

– Иә, – деді ана қызына қарап қадалып. – «Ұл табасың» дейсің ә?! Тапса несі бар?! Тәңір берсе табамын! Неге таппайын?! Тәңір өзі беріп тұрса. Табамын. Бірақ есіңде болсын, «Ұл» дедің. «Тас» дедің. Туған анаңды «Жәлеп» дедің. Сол сен айтқан ұлды, қошқардай ұлды мен табармын, жәлеп! Тасты сен табарсың, жәлеп! Жәлеп десең, мен емес, өзің жәлеп! Мен ұл тапсам, ұрлап таппаймын. Әмеңгерімнен табамын. Ағаң – әмеңгерім, Құдай қосқан қосағым, некелі жарым. Бұл – қазақтың жолы, ата жолы, ана жолы. Бізді қосқан ел, ата жолымен жүрді. Мен, ана жолымен жүрдім. Ана жолымен өсемін, өнемін деп отырмын. Сондықтан, айтайын саған, – деп қызына қадалып тұрып, қанасын жарып шыққан перзентіне, қарғысын шегелеп тұрып қайталады: – Қошқардай ұлды, мен табармын, жәлеп! Тасты, сен табарсың, жәлеп! Мені жәлеп деген, өзің жәлеп. Осыны біл, кеуіліңе түй. Өзің айтқан тасты, өзің табасың. Тасты, сен табасың, – деді сұп-сұр болып, қалш-қалш етіп.

Иә, сүйтіп, бұ күн аналы-балалы екеуінің бір-біріне нәлет пен қарғыс жаудырған күні болды. Баласы анасын кешпеді, анасы баласын кешпеді. Мұндай қатты кетістен ана ұтылмас, ұрпақ қой, бала ұтылар, бала шегер зардаптан ана ұтылар.

Иә, сонымен сүйтіп, «Ана қарғысы – боқ» болмай, оқ боп тиіпті, менің байғұс нағашы апама. Өзі айтулы уақиға кезінде, ұзатылғанына көп бола қоймаған, аяғы ауыр, жап-жас келіншек екен. Ана қарғысы тек кетпепті. Заһарлы, қаны қарайған жүректен шыққан, қапалы ана көңілінің улы уыты, ана көңілін қалдырған перзентке түсік тастатыпты. Анасының қазақы салт аясындағы, әйелге тән, соңғы сезім сапарын жолсыз жүріс деп танып, анасын тілдеген со қыз со бойы қайтып құрсақ көтере алмапты. Тар құрсағын кеңітіп, ана бола алмай, тас емшегін жібітіп, бала емізе алмай, мына пәни жалғаннан көкірегі қарыс айырылып, перзентсіз өтіпті. Көзінің жасы тыйылмай, көкірек шері арылмай, маңлайын тағдыр тақтасы тайқы етіп. Қайтсін байғұс, әруақ ұрғасын солай болады дә. Оны алдымен тірі әруақ – ана қарғысы ұрған. Сонан соң оны өлі әруақ – өлі ана ұрухы кешпеген. Сонан да ескі қазақтан «Құдай ұрған оңалады, әруақ ұрған оңалмайды» деген сөз қалған. Мәнісі – Тәңір кең – кеніш. Ол – өзі махаббатпен жаратқан адамзат ұрпағына бар жақсылықты жасаушы. Ол әрқашан кешірімді. Ол адасқан құлын кешеді. Шапағат мейірін төгеді.

Әруақ түбі – адам. Ол қатал. Өзі қатал, қаталдықты кешпейді. Қатал ұрпақ өсіреді. Ол – сол қатал ұрық өнімі, өскіні. Екеуі де. Қатал ұрпақ қатал өскінін кешпеді, өз өскінін өзі кесті. Бәлкім, Тәңір кешкісі келді, әруақ кешпеді, Тәңір келісті…

Өркөкірек дала қызы өтті, ұрт мінезімен анасына ұрынып. Кеш өкініп, өксікке көкірек күйдіріп. Ол өтті солай, ана әруағынан ғафу көп-көп сұрап, бірақ, тым-тым кеш сұрап. Тәңірден тынбай, кешу сұрап, жастық албырт ісіне…

Анам бұл әңгімені айтқанда түсі қашып, қатты үрейленіп, көйлегінің алқымын умаждай ұстап: О, тоба! О, Құдірет! –  деп отырып еді. Сөзінің аяғы жұтылып, сыбырға ұласып, күбір-күбір еткен құлшылыққа айналып кетіп еді. Маған анам, бауыр еті – баласын кешпеген әжесі үшін де, анасын тілдеп, опық жеген қыз апасы үшін де әруақ, Құдайдан қатар кешу сұрап, жақындарының ана жайын Тәңірден тілеп, қайта-қайта сұрап отырғандай көрініп еді, сол сәт.

Менің анам да әруаққа айналып, ана жайға – мәңгілік әлеміне сапар шегіп кеткелі қашан. Маған анам кейде әжесі мен қыз апасының қасында, қолын көкірегіне қойып, солардың қайырсыз қатты мінездері үшін әлі де Тәңірісінен кешу сұрап отырғандай көрініп кетеді. Менің мейірман, жан анам, маған әрдайым сол қалпы Құдіреттің құдіретіне құлшылық етіп, екі жайдағы жақындары үшін тілек тілеп отырған шынайы момын бейнесінде елестейді. Менің жүрегіме жазылып, санама сұлу сурет болып түскен анамның мәңгі өшпестей мейірман, нұр жүзді аналық бейнесі ғой бұл. Ана бейнесін перзенттік жүрек пен сананың мұңлы аңсармен салған  суреті ғой бұл! Бұл – бұл жалғанның жалғандығының, бәндәлар әлемінің көшпелілігінің, өтпелілігінің тағы бір дәлелі!

Үнемі өзі, ұрпағы үшін ғана емес, елі, жамағат-жұрты үшін де құлшылық етіп өткен менің анамның мұраты асыл еді, биік еді. Құлшылығың да, құлшылығыңның арқауы болған ниетің мен тілегің де қабыл болғай, жан ана!

 

АНАМ АЙТҚАН АҢЫЗ АҚЫРЫ

 

Сонымен сөйтіп, Құрманбай бидің жеңге алған әйелінен бір ұл дүниеге келеді. Бірақ ол, өмірде де, құжатта да Құрманбайұлы бола алмапты. Әйтенұлы болыпты. Әйтеннің есейіп кеткен ұл-қызы анаға дес бермепті. Жасамыс ана қылығын ерсі көріп, ауырлаған олар, әкеміз қайтқанда іште қалған ұл деп, аңыз шығарып, атын да алдындағы ағасы Төлегенге ұқсатып, Көлеген қояды. Жатырлас жақынын ішке тартып, бауыр етіп, туған іні қылып алыпты. Қызық, ол онсыз да інілері емес пе?! Бір анадан туған бауырлары ғой. Атасы басқа демесең. Жо-жоқ, аталары қалай басқа болады?! Көлегеннің әкесі әкелерінің інісі ғой. Біртуған бауыры – ағасы Бақтораздың ұлы. Әйтсе де олар оны Құрманбайдың емес, әкелері Әйтеннің ұлы етті. Оның Мамыт, Төлеген есімді екі ұлының соңынан ілескен інілері болды. Осылайша, бәрі әдемі үйлесіп, жымдасып кеткен. Әдемі үйлестірген де, жымдастырған да Құрманбайдың ағасы Әйтеннің ұлдары мен қыздары. Олар – Көлегеннің ағалары мен апалары. Сондықтан да, соғыста опат болған Көлеген де онан қалған екі ұл да бұ пәниден бауырларының көңіліне қарап, өз көңілі қалаған ата атын атай алмай өтті. Олардан өнген ұрпақ та көкейін тескен асық сөз «Атамыз біздің, Құрманбай» деп айта алмай-ақ келеді. Құдайдың құлының қылығы қыйлы-қыйлы қыйысып жататын әдеті емес пе. Амал нешік. Алла ісіне не шара…

Анам нағашы әжеміздің сол ұлын, онан қалған екі ұлды, олардан өнген ұрпақты аузына алып, олардың өсіп-өнуін Құданың құдіретіне балап:

– Әй, сонша жанның жарығы қояды дейсің бе?! Құдай қосып отыр ғой, оларды. Қарашы, қанша жан өсіп-өніп отыр, – дейді. Адам баласының жарық дүниеге келуін, өсіп-өнуін қазақы мұсылмандық ұғыммен бәрінен де жоғары қойып, ел өсуімен, ел болу, жұрт болу мүддесімен сабақтастырып, ұрпақ өсуі мен өнуін қазақы ұғыммен қазақы киеге балап.

– Со екі кісі жұрттан жасырып, аулақта жолықса да қазақтың әмеңгерлік салтымен қосылған. Бәндәнің бар ісі, әр ісі бір Аллаға аян. Бұ қазақтың Құдаймен ісі жоқ, – деп осы жағдайға намыстанып жүретін бауырларын сынап жататын. Әлбетте, олардікі бәндәлік жалған намыс, шын намыс жүзін жасырып, олардан қалған қалыс, дейміз дә, бүгінгі ұрпақ амалсыз. Өткенге ой салып, әйел болмысын саралап, ана табиғатында тануға ұмтылып.

Иә, бәрі жалған намыс салдары. Бір күні, соғыс жайлы жазылған құжатты  кітап ішінен, етегіне К. Әйтенов деп жазылған суретті көзім шалды. Оқыған азамат, қайсар жауынгер, бөлімше комсомол жетекшісі екен. Анық оқыдым. Ол кісінің өзімнің нағашым екеніне көз жеткізгендей болдым. Қуанып кеттім. Көрші нағашым Ерденқұлдың үйіне кітапты ала жүгірдім. Ол – Әйтеннің үлкен ұлы Мамыттың баласы. Сондықтан ол кісінің де қатты қуанатынына еш күмәнім болмады. Аты-жөні де, іреңі де толық келіп тұр. Мен, өз басым ол кісіні Әйтеннің екінші ұлы, Төлегенге қатты ұқсатып едім. Әйтсе де Ерекең түк те қуанған жоқ. Міз бақпаған қалпы, сызды қабақпен: «Бұл, ол емес» деді де қойды. Баламын ғой. Түкке түсінбей, аузым аңқыйып кері қайттым. Сонда да балалық көңілім: «Бұл сол ғой, қалайша селсоқ қарайды, қалайша қуанбайды» деумен болды. Соғыста, ең болмаса, бір жапырақ, қара қағаз да келмей, хабарсыз кеткен жақыны ғой. Әкесі Мамыттың туған бауыры емес пе ?! Мына шығып тұрған дерекке, қазақ тасқа басылған дейтұғұн кітапқа қалай қуанбайды. «Ұлы Отан соғысындағы қазақстандық комсомол жетекшілері» атты аты да ұмытылмай жадымда қалып қойыпты. Қазір ойлаймын, өзімше. Қайткенде де Ерекең марқұмның онысы теріс болды. Ол қуануы, жәй қуанып  қоя салмай, алақайлап аттандауы, шаттануы керек еді. Сонда Ерекеңнің көңілінде зілдей болып жатқан ауыр салмақ, әжесінің қайнысына қосылуы, одан ұлды болуы болып тұр ғой. Демек олар өздері мойындағысы келмеген шындықты, Көлеген көкелерінің дүниеге келу сырын жақсы біледі, іштей мойындайды. Ерекеңдердің қателігі – әжелерінің ол ұлды бөтен біреуден емес, қайнысынан, әмеңгерлік жолмен, қазақы ұғыммен алғанда жосықты жолмен дүниеге әкелуін мойындай алмауы. Мойындай алмай, арада қанша жылдар өтсе де, әжелеріне деген өкпесін, дүниеге пәнәйі себеппен, бейкүнә келген көкелеріне артып. Онсыз да өлі көкелерін өкпеге де, өлімге де қыйып. Әмеңгерлік – қазақы ұғымда талассыз мойындалуы тиіс жәйт. Жесір дауындағы талас әмеңгерлік жолдың бұзылуынан, малды жесір үшін өзге туыстардың килігуінен болатын. Ал, Құрманбай туыс арасын атаға жіктегенде де Әйтен ағасының Құдайдан кейінгі жақыны еді. Жол да сақталған, жосық та бұзылмаған.

Арада қанша уақыт өткені бізге қараңғы, әйтеуір Құдайдың нешеме күндері сырғыған. Айтулы уақиғадан кейін әлденеше айлар өткен, аралап, Көкте жүзіп. Жылдар жылжыған. Бірақ, тым көп те емес секілді. Менің білуімде Құрманбай би тұғырдан түсіп, кәрілік дәмін татпаған, «быламық асын ішпеген». Иә, сүйтіп, Құрманбай бақилық сапарға қадам қояды. Алланың аманат жаны уақыты жетіп, ұлы денені тәрік етіп, Көкке ұшқалы, алқымға келіп тұрғанда, өз жағдайын жақсы бағамдап жатқан би, қатындарына жаналқымдағы жан сөзін айтады:

– Жүрегіме жылы, өзіме сүйікті, Құдай берген екі бауырым бар еді. Молдабайжанды Тәңір өзі дұрыс көріп алып кетті. Тәңірдің әр ісі өзіне жөн. Ерте алып кетті демекке менде ерік жоқ. Аллаға асы боларлық. Енді міні, мен де бабалар ізімен, бабалар көшіне қосылғалы жатырмын. Бабалар әруағының мекеніне, әруақтар жайына жол шеккелі отырмын. Әп-сәтте әруаққа айналып, әруақтар қатарына қосылып. Оған амал жоқ. Жаратушының дүниені, адамзатты жаратуы солай. Алла өзі жаратады, өзі қайтарып алады. Өзі солай деген. Кітабында айтқан. Құранда солай деген – деп, Құрманбай би демін алып, терең тыныстайды. Бір жағы дерт, бір жағы сөзінің арасын әдейі үзіп, өзін үнсіз тыңдап отырған қатындарының жүзін барлайды. Айтып отырған әңгімемнің салмағын қайсысы, қалай түйсініп отыр дегендей.

– Артымда жалғыз қалып бара жатқан бауырым, бір Нұрманжан, айналайын. Сендерге, қатындарыма ақтық сапар алдындағы, ақтық сөзім болсын деп, айтып отырмын, – деп қатындарына қатты салмақ салып, сөзін аманат етіп, тапсырып отырғанын ұқтыра түседі. – Жан бауырым, інім үшін көңілге түйгенімді, жан қалауымды айтып отырмын. Інімді қыйнамаңдар. Ырас, ол сендердің әмеңгерлерің. Оған қатындыққа қақыларың бар. Бұл қазақ жұртының Алла алдындағы ақиқаты. Өз ақиқаты. Сонда да іш қайыссың; «Мені аласың» деуші болмаңдар. Әмеңгерлік ниетпен ініме талап қылмаңдар. Қатындық қылып  жүрмеңдер! Ініме зор беріп, жанын қыйнамаңдар. Шаршатпаңдар інімді. Сосынғы айтпағым, қатындар, іш қайыссың анау айтқан егделікке ілінбесеңдер де тым жас қалып жатқан жоқсыңдар. Соны біліңдер. Соны ескеріп, әрқайсың өз жайларыңмен жүріңдер, тоқтасқан жастарыңа ылайық іс етіңдер, – деп ақтық сөзін, аманат ойын қатындарына арнаған қатты талап, тыйым сөздерімен аяқтайды. Осылайша өзі әмеңгерлік жолымен, жеңге алған жан ақтық сөзіне қазақтың әмеңгерлік жолын арқау етеді. Жеңге алған жарынан перзент сүйген би, өсіп-өніп отырған жан осылай деген. Шіркін, тірі жан тірлігінің қатпарының қалыңы-ай, десейші. Танып біл. Шешіп көр. Иә, қай уақытта да «ары тартсаң арба сынып, бері тартсаң өгіз өлген-ау» шамасы. Шіркін, адамзат баласына бір жөні түзу жол, жөні дұрыс уақыт болсашы…

Құрманбай би қатындары жан бергелі жатқан күйеулеріне не дей қойсын. Ақтық аманат сөзге нендей жауап қайырсын. Үнсіз, келіскен сыңай танытысады. Шындығында да Құрманбай бидің үйі – қатын, бала-шағасы өле-өлгенше қайнылары Нұрман үйімен бір тұрған, бір жүрген. Қай уақытта да көші-қоны бір болған. Бірақ жеңгелері Нұрман қайныларына әмеңгерлік салмағын салмаған. Күйеулерінің аманат ойына, талабына адалдық танытқан.

Сапарбек Ергөбек,

ХҚТУ-дің профессоры